پایه‌كانى كڕین و فرۆشتن ئه‌مانه‌ن: پایه‌ى یه‌كه‌م : كرِیارو فرۆشیار: ئه‌و دوو كه‌سه‌ن كه مامه‌ڵه‌ى كرِین و فرۆشتنه‌كه به ویست و ره‌زامه‌ندى ئه‌وان داده‌مه‌زرێت... پایه‌ى دووه‌م : ئه‌و ووشانه‌ى كرِین و فرۆشتنى پێ ده‌كرێ: ( الایجاب و القبول ) ... پایه‌ى سێیه‌م: فرۆشراو و نرخه‌كه‌ى: واته ئه‌و شته‌ى مامه‌ڵه‌كه‌ى له‌سه‌ر ده‌كرێ و ده‌فرۆشرێت له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى له به‌رانبه‌ریدا وه‌رده‌گیرێ كه نرخه‌كه‌یه‌تى ...
التفاصيل
پایه‌كانى كڕین و فرۆشتن سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره وميهره‌بان ئه‌و خودایه‌ی كه مامه‌ڵه وكڕین وفرۆشتن و بازرگانی راست ودروستی حه‌ڵاڵكردووه، و سوود و ڕیبا و هه‌موو غه‌ش و خیانه‌ت وفڕوفێڵێكیشی حه‌رام وقه‌ده‌غه‌كردووه، وه‌درودی نه‌بڕاوه‌ش بۆسه‌رگیانی پاكی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ی كه سه‌ر ڕاسترین كه‌س بووه له كڕین و فرشتنیدا ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ جوله‌كه و نه‌یاره‌كانیشیدا، وه درود وسڵاو بۆ سه‌ر ئال وبه‌یت و هاوه‌ڵ وشوێن كه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه. پایه‌ى یه‌كه‌م : كرِیارو فرۆشیار: ئه‌و دوو كه‌سه‌ن كه مامه‌ڵه‌ى كرِین و فرۆشتنه‌كه به ویست و ره‌زامه‌ندى ئه‌وان داده‌مه‌زرێت، هه‌ریه‌كه‌یان ده‌بێت ئه‌م مه‌رجانه‌یان تێدا بێت: أ ـ باڵغى عاقڵى ره‌شید بێ: به چاكى بزانێت مامه‌ڵه‌و كرِین و فرۆشتن بكات كه‌وا بوو كرِین و فرۆشتنى منداڵ و شێت و ئه‌و كه‌سه‌ى رێگرى لێ كراوه له كرِین و فرۆشتن چونكه نه‌زانه‌نانه ماڵه‌كه‌ى مامه‌ڵه پێوه ده‌كات، وه‌ك خه‌رجكردنى له كرِینى شتى حه‌رام دا یا له ناودانى به‌شتى حه‌ڵاڵ یا بێ ئاگاى و شاره‌زانه‌بوون له مامه‌ڵه‌دا ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌م برِگه‌یه: ( وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آَنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ ) { النساء: ٦ } واته : هه‌تیوان تاقی بكه‌نه‌وه هه‌ر كاتێ گه‌یشتنه ( ته‌مه‌نى ) ژنهێنان و شوو كردن ئینجا ئه‌گه‌ر هه‌ستان به ژیرى (پێگه‌یشتن ) كرد تێیاندا ئه‌وسا ماڵ و سامانه‌كانیان پێ بده‌نه‌وه. ب ـ با به‌ویست و ره‌زامه‌ندى خۆى كرِین و فرۆشتنه‌كه بكات: خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ: ( إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ ) { النساء: ٢٩ } واته ماڵى یه‌كترى مه‌خۆن جگه له ماڵى بازرگانێك به ره‌زامه‌ندى بێت له نێوان خۆتاندا ئه‌وه دروسته‌و حه‌ڵاڵه. " قال رسول الله صلى الله عليه وسلم إنما البيع عن تراض " { رواه ابن ماجه (2185) } واته پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رمووێ: بێگومان كرِین و فرۆشتنى راست ئه‌وه به‌رزامه‌ندى بێت له‌نێوان كرِیاو فرۆشیاردا. ج ـ كرِیار و فرۆشیار یه‌ك كه‌س نه‌بێت: چونكه به‌رژه‌وه‌ندى كریار دژ به به‌رژه‌وه‌ندى فرۆشیاره فرۆشیارى ده‌یه‌وێ به نرخى زۆر و به مه‌رجى كه‌م شته‌كه بفرۆشێت به‌ڵام كرِیار ده‌یه‌وێ به نرخى كه‌م و به مه‌رج بیكرِێ هه‌روه‌ها پێدان وه‌رگرتنى شته فرۆشراوه‌كه و نرخه‌كه‌ى هه‌موو ئه‌مانه به‌رپرسیاریه‌تى تێدایه ناگونجێ یه‌ك كه‌س هه‌ردوولا بگرێته ئه‌ستۆى خۆى كرِیارو فرۆشیار هه‌ر خۆى بێت. د ـ بینین: نابێ كرِیار یا فرۆشیار كوێر بێت چونكه تووشی خه‌ڵه‌تان ده‌بێت و نازانێ وه‌ك پێویست مامه‌ڵه بكات بۆیه ده‌بێ كه‌سێك بكات به بریكارى خۆى كرِین و فرۆشتنى بۆ بكات پایه‌ى دووه‌م : ئه‌و ووشانه‌ى كرِین و فرۆشتنى پێ ده‌كرێ: ( الایجاب و القبول ) مه‌به‌ست له‌م پایه ئه‌و ووشه و رِستانه كه كرِیارو فرۆشیار به‌كارى دێنن بۆ كرِین و فرۆشتن و رازى بوونیان له‌سه‌رى ، فرۆشیار ده‌ڵێ پێم فرۆشتى یا پێمداى، كریارِیش ده‌ڵێ وه‌رم گرت یا قبوڵم كرد. مه‌رجه‌كانى پێفرۆشتن و كرِین ( شروط الایجاب و القبول ): أ ـ وته‌كانیان به‌ینى زۆر نه‌بێت ، ئه‌گه‌ر فرۆشیار وتى پێم فرۆشتى ماوه‌یه‌كى زۆرى پێچوو پاشان كرِیار ووتى كرِیم ئه‌وه دروست نییه یان قسه‌یه‌ك كه په‌یوه‌ندى به كرِین و فرۆشتنه‌كه‌و نه‌بوو كرا پاشان وتى لێم كرِیت ئه‌وه دروست نیه با قسه‌كه كه‌میش بێت. ب ـ ده‌بێ قسه‌ى كرِیار له‌گه‌ڵ قسه‌ى فرۆشیاردا وه‌ك یه‌ك بن له‌هه‌موو روویه‌كه‌وه، ئه‌گه‌ر فرۆشیار وتى پێم فرۆشتى به‌سه‌د دینار، كرِیاریش وتى لێم كرِیت به په‌نجا دینار یا ووتى ئه‌م خانووه‌م پێ فرۆشتى به هه‌زار دینار ئه‌ویش بڵێ نیوه‌ى ئه‌م خانووه‌م لێ كرِیت به پێنج سه‌د دینار، مامه‌ڵه‌كه دانامه‌زرێت و دروست نییه چونكه قسه‌ى كرِیارو فرۆشیار جیاوازن له‌یه‌ك و وه‌ك یه‌ك نین. ج ـ مه‌رج و كاتى بۆ دیارى نه‌كرێت. به‌ڵكو ده‌بێت مامه‌ڵه‌كه‌یان بۆ جێبه‌جێ كردن بێت ده‌ست به‌جێ بۆ یه‌كجارى بێت، بۆ نمونه بڵێ ئه‌م خانوه‌م پێ فرۆشتى ئه‌گه‌ر فڵان كه‌س هات یا ئه‌م خانوه‌م پێ فرۆشتى كاتى مانگى ره‌مه‌زان هات ئه‌ویش ووتى لێم كرِیت، دروست نیه و دانامه‌زرێت له‌به‌ربوونى ئه‌و مه‌رجه‌كه‌وا ده‌گه‌یه‌نێت خاوه‌نه‌كه‌ى مه‌به‌ستى فرۆشتن و رازى بوون نیه به‌و قسه‌ى ده‌یكات. پایه‌ى سێیه‌م: فرۆشراو و نرخه‌كه‌ى: واته ئه‌و شته‌ى مامه‌ڵه‌كه‌ى له‌سه‌ر ده‌كرێ و ده‌فرۆشرێت له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى له به‌رانبه‌ریدا وه‌رده‌گیرێ كه نرخه‌كه‌یه‌تى ، چه‌ند مه‌رجێك پێویسته له نرخ و فرۆشراودا هه‌بێ كه ئه‌مانه‌ن: أـ فرۆشراوه‌كه له كاتى كرِین و فرۆشتنه‌كه‌دا هه‌بێت، نابێ شتێ بفرۆشێت كه نه‌بێت. ب ـ " عن حَكِيمِ بن حِزَامٍ قال يا رَسُولَ اللَّهِ يَأْتِينِي الرَّجُلُ فَيُرِيدُ مِنِّي الْبَيْعَ ليس عِنْدِي أَفَأَبْتَاعُهُ له من السُّوقِ فقال لَا تَبِعْ ما ليس عِنْدَكَ " { رواه ابو داود (3503) } واته : حه‌كیمى كورِى حیزام (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: وتم ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) جارى وا هه‌یه پیاوێك دێت بۆ لام داواى شتێك ده‌كات پێى بفرۆشم كه له‌و كاته‌دا ئه‌و شته‌م نیه پێى بفروشم ئایا له بازار بۆى بكرِم دروسته پێى بفرۆشم؟ پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى ئه‌و شته‌ى له‌ده‌ستدا نییه مه‌یفرۆشه. هه‌روه‌ها ئه‌م جۆره شت فرۆشتنه خه‌ڵه‌تاندنى تێدایه، " عن أبي هُرَيْرَةَ قال نهى رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) عن بَيْعِ الْحَصَاةِ وَعَنْ بَيْعِ الْغَرَرِ " { رواه مسلم (1513) } واته ئه‌بو هوره‌یره (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) رێگرى كردووه له كرِین و فرۆشتنى به‌ردهاوێژى فریودان و خه‌ڵه‌تاندان. ج ـ فرۆشراو نرخ ماڵێك بن له شه‌رعدا به‌هایان هه‌بێ: به‌پێ ی ئه‌م مه‌رجه ئه‌و شتانه كه پیسن یا حه‌رامن دروست نییه كرِین و فرۆشتنیان پێو بكرێت، وه‌ك عاره‌ق و مردارۆبوو خوێن و سه‌گ و زبڵ و پاشه‌رۆى ئاژه‌ڵ. " عن جَابِرِ بن عبد اللَّهِ رضي الله عنهما أَنَّهُ سمع رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم) يقول عَامَ الْفَتْحِ وهو بِمَكَّةَ إِنَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ حَرَّمَ بَيْعَ الْخَمْرِ وَالْمَيْتَةِ وَالْخِنْزِيرِ وَالْأَصْنَامِ فَقِيلَ يا رَسُولَ اللَّهِ أَرَأَيْتَ شُحُومَ الْمَيْتَةِ فَإِنَّهَا يُطْلَى بها السُّفُنُ وَيُدْهَنُ بها الْجُلُودُ وَيَسْتَصْبِحُ بها الناس فقال لَا هو حَرَامٌ ثُمَّ قال رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) عِنْدَ ذلك قَاتَلَ الله الْيَهُودَ إِنَّ اللَّهَ لَمَّا حَرَّمَ شُحُومَهَا جَمَلُوهُ ثُمَّ بَاعُوهُ فَأَكَلُوا ثَمَنَهُ " { رواه البخارى (2121) و مسلم (1581) } واته جابیرى كورِى عه‌بدوڵڵا (ره‌زاى خواى لێ بێ)ده‌ڵێ: له پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) بیست فه‌رمووى: به‌راستى خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ى ( صلى الله عليه وسلم ) فرۆشتنى عاره‌ق و مردارۆبوو و به‌راز و بتیان حه‌رام كردووه جا ووترا ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) رات چییه له‌باره‌ى پیوى مرادارۆبوو كه دیوارى كه‌شتى پێ سواغ ده‌دریت پێسته‌ى پێ چه‌ور ده‌كرێت خه‌ڵكى بۆ چرا وه‌ك نه‌وت به‌كارى دێنن؟ فه‌رمووى نه‌خێر ئه‌وه حه‌رامه پاشان له‌وێ دا پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى : خوا جوله‌كه‌كان له‌ناوبات له كاتێكدا خوا پیوى مرداۆبووى لێ حه‌رام كردبوون ئه‌وان ده‌یانتوانه‌وه و پاشان ده‌یانفرۆشت و پاره‌كه‌یان ده‌خوارد. جـ ـ ده‌بێت فرۆشراوو و نرخ كه‌ڵك و سودیان هه‌بێت به‌پێى شه‌رع و عورف و عاده‌ت: كه‌واته مێروو گیاندارى زیان به‌خش كه سودى لێ نه‌بینرێت یان به عاده‌ت سود لێ نابینرێت فرۆشتنى و كرِینى دروست نییه، هه‌روه‌ها ئامێرى موسیقاو قومار كه له شه‌رع دا رێگه‌ى پێ نادرێ حه‌رامه كرِین و فرۆشتنى پێوه بكرێت چونكه ماڵ به فیرۆدانه له‌به‌رانبه‌رى شتێكدا كه سوودى نییه به‌لاى شه‌رعه‌وه " وقد نهى النبي ( صلى الله عليه وسلم ) عن إضاعة المال " { رواه البخارى (2277) } واته : پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) به فیرۆدانى سامان و ماڵى قه‌ده‌غه‌كردووه، به‌ڵام فرۆشتنى پڵنگ بۆ راو فیل بۆ بۆ جه‌نگ و مه‌یمون بۆ پاسه‌وانى و هه‌نگ بۆ هه‌نگوین دروسته چونكه سوودیان هه‌یه به‌پێى عورف و رێگه پێدراویشه له‌شه‌رعدا هیچیان رێگرى لێ نه‌كراوه نه له قورئاندا نه له سوننه‌ت دا به پێچه‌وانه‌ى سه‌گه‌وه كه رێگرى كراوه له فرۆشتنى. د ـ بتوانرێت فرۆشراو و نرخ ته‌سلیم بكرێت كرِیار یا فرۆشیار نه‌یتوانى فرۆشراو یان نرخ ته‌سلیم به به‌رانبه‌ره‌كه‌ى بكات ئه‌گه‌ر مامه‌ڵه به حازر بوو ئه‌و مامه‌ڵه‌یه دروست نیه، جگه له سه‌له‌م تێدا كراوه كه له كاتى مامه‌ڵه‌كه‌دا ته‌سلیم ناكرێ به‌ڵكو دواتر له كاتى دیارى كراودا ته‌سلیم ده‌كرێت، چونكه ئه‌گه‌ر كرِیار پاره بدات و فرۆشراوه‌كه‌ى پێ نه‌درێت له‌و كاته‌دا پاره‌كه‌ى به فیرِۆ ده‌رِوات ئه‌وه‌ش دروست نییه و حه‌رامه. هـ ـ خاوه‌ندارێتى كرِیار و فرۆشیار: ده‌بێ كرِیار خاوه‌نى پاره‌كه بێت و فرۆشیاریش خاوه‌نى فرۆشراوه‌كه بێت، یان سه‌رپه‌رشتیارى منداڵ و هه‌تیو بێت ئه‌ویش ده‌توانێ كرِین و فرۆشتنیان بۆ بكات یا وه‌كیلى خاوه‌ن شت و نرخه‌كه بێت، ئه‌مانه‌ى باسمان كردن دروسته بۆیان كرِین و فرۆشتن بكه‌ن. و ـ نرخ و فرۆشراو دیارى بێت بۆ كرِیارو فرۆشیار. فرۆشراو یا نرخ نا دیارى تێدا بێت لاى هه‌ردووكیان یا یه‌كێكیان مامه‌ڵه‌كه دروست نییه چونكه به زۆرى ئه‌و نادیارى یه كێشه‌و ئاژاوه‌ى لێ په‌یدا ده‌بێت، چونكه ئه‌گه‌ر وابوو ئه‌و نه‌زانراوى و خه‌ڵه‌تاندنى تێدا رووده‌دات، پێشتر باسمان كرد كه پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) رێگرى له فریودان و خه‌ڵه‌تاندن كردووه، ئه‌و شتانه‌ى ده‌بێ دیارو زانراوبن ئه‌مانه‌ن: 1) ئه‌گه‌ر فرۆشراو و نرخ دیاربن و به به‌رچاوه‌وه‌بن باچه‌نده و چۆنه باس نه‌كرێت ئه‌و ماڵه دروسته. 2) كرِیارو فرۆشیار پێش مامه‌ڵه‌كه فرۆشراو نرخه‌كه‌یان دیوه و له‌و شتانه‌ش نین به زوویی بگۆرِین له نێوان بینینه‌كه یا مامه‌ڵه‌كه‌دا وه‌ك قوماش و خانوو ئه‌وه كرِین و فرۆشتنه‌كه دروسته به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌و شتانه بوو ده‌گۆرِێ له‌و ماوه كه‌مه‌دا ئه‌وه ئه‌و بینینه به‌س نییه ده‌بێ جارێكى تر ببینرێته‌وه. 3) بینینى هه‌ندێك له شتێك كه له جیاتى هه‌مووى ، وه‌ك نمونه‌ى، قوماش یا گه‌نم و جۆر یا هه‌ر شتێك كه هه‌مووى وه‌ك یه‌ك وایه ئه‌وه بیبینى هه‌ندێكى به‌سه له‌برِى هه‌مووى. 4) بینینى به‌شى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و شته‌ى كه پارێزه‌ره بۆ ناوه‌وه‌ى وه‌ك شوتى و كاڵه‌ك و هه‌نار و هێلكه ئه‌مانه بینینى توێكله‌كه‌ى به‌سه له برِى هه‌مووى. خوای گه‌وره زیاتر شاره‌زامان بكات له دینه‌كه‌ی، كه شاره‌زایشی كردین یارمه‌تیمان بدات كه كاری پی بكه‌ین تاوه‌كو نه‌چینه ڕیزی ئه‌وانه‌ی كه ووته‌یان هه‌یه و كرده‌وه‌ی پێ ناكه‌ن .
