التورق له زاراوه‌ی فیقهی ئیسلامیدا: بریتی یه له‌وه‌ی كه‌سێك به‌قه‌رز كاڵایه‌ك بكڕێت پاشان به‌كاش ونه‌قد به‌كه‌متر بیفرۆشێته‌وه به‌كه‌سێكی تری جگه له‌فرۆشیاره‌كه‌ی یه‌كه‌مجاری...
التفاصيل
حوكمی شه‌رعی مامه‌ڵه‌كردنی ( التَّوَرُّق ) حوكمی شه‌رعی مامه‌ڵه‌كردنی ( التَّوَرُّق )ئاماده‌كردنی : حاجی ئومێد چروستانیپێداچونه‌وه‌ی :پشتیوان سابیر عه‌زیز﴿ حكم التَّوَرُّق ﴾إعداد : حاج أوميد جروستانيمراجعة : بشتيوان صابر عزيز حوكمی شه‌رعی مامه‌ڵه‌كردنی ( التَّوَرُّق )سوپاس وستایش بۆ په‌روه‌ردگاری به‌به‌زه‌یی ومیهره‌بان ودرود وڕه‌حمه‌تی به‌لێزمه بۆ سه‌رگیانی پاكی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی وفه‌خری كائینات محمد المصطفی وئال وبه‌یت وسه‌رجه‌م هاوه‌ڵ وشوێنكه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه .سه‌ره‌تا پێویسته خوێنه‌ری به‌ڕێز ئاشنا بكه‌ین به پێناسه‌ی ( التورق ) له زمانه‌وانی وزاراوه‌ی فیقهی ئیسلامیدا .التورق له‌زمانه‌وانیدا : التورّق مصدر تورق والورِق بكسر الراء الدراهم المضروبة من الفضة وقيل الفضة مضروبة أو غير مضروبة (1) ته‌وه‌ڕوق چاوگی فیعلی ( تَوَرَقَ ) يه وه‌رق یش به‌كه‌سه‌ره‌ی پیتی ( ڕاء ) به واتای درهه‌مێك دێت كه به‌دراو كرابێت له زیوو، وتراویشه كه به‌مانای زیوو دێت جا ئه‌گه‌ر چی به‌دراو كرا بێت یان به‌دراویش نه‌كرابێت .التورق له زاراوه‌ی فیقهی ئیسلامیدا : هو أن يشتري رجل سلعة نسيئة ثم يبيعها نقداً بأقل مما اشتراها به لغير البائع له (2) واته : بریتی یه له‌وه‌ی كه‌سێك به‌قه‌رز كاڵایه‌ك بكڕێت پاشان به‌كاش ونه‌قد به‌كه‌متر بیفرۆشێته‌وه به‌كه‌سێكی تری جگه له‌فرۆشیاره‌كه‌ی یه‌كه‌مجاری. به‌م مانایه‌ی تریش دێت : ئه‌وه‌یه كه كاڵایه‌ك به‌پاره ونرخێكی دواخراو یان به‌پاره‌یه‌كی به‌ش به‌ش ( مقسط ) بكڕێت ، وپاشان بیفرۆشێته‌وه به‌پاره‌یه‌كی حازر ئه‌ویش له‌پێناو ده‌ست كه‌وتنی بڕێك پاره بۆ ئه‌وه‌ی پێویستی خۆی به‌و پاره‌یه ده‌ربكات.ئامانج له‌م مامه‌ڵه‌یه : بۆ ئه‌وه‌یه كه كه‌سی كڕیار له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حاڵی حازر پاره‌ی پێ نیه و وپێویستیه‌كی زۆریشی به‌پاره هه‌یه بۆیه له‌و ڕێگایه‌وه ده‌یه‌وێت ئه‌و كاڵایه به قه‌رز بكرێت وپاشان به نه‌قد وحازر بیفرۆشێته‌وه به‌كه‌سێكی تر له‌پێناو ده‌ست كه‌وتنی ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ی كه‌ده‌یه‌وێت، ئه‌مه‌ش به ئامانجی ئه‌م مامه‌ڵه‌یه داده‌نرێت .زاراوه‌ی ( التورق ) لای زانایانی كۆن جگه له مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی به ( بیع العینة ) ناوبراوه، به‌ڵام لای زانایانی مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی وهه‌ندێكی تر به ( التورق ) هاتووه (3) .حوكمی شه‌رعی ئه‌م مامه‌ڵه‌یه لای زانایانی ئیسلامزانایانی ئیسلام ڕای جیاوازیان هه‌یه له‌م مه‌سئه‌له‌یه‌دا :ڕای یه‌كه‌م : جمهوری زانایان پێیان وایه ئه‌م مامه‌ڵه‌یه مامه‌ڵه‌یه‌كی دروسته وهیچ كێشه‌یه‌كی تێدا نیه (4) .به‌ڵگه‌كانی جمهوری زانایان له‌سه‌ر دروستی ئه‌م مامه‌ڵه‌یه ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه‌یه كه‌خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت : ( أَحَلَ اللهُ البيعَ وَحَرّمَ الرِّبَا ) { البقرة :275 } واته : خوای گه‌وره كڕین وفرۆشتنی حه‌ڵاڵ كردووه و سوود و ڕیباشی حه‌رام و قه‌ده‌غه كردووه، به‌ووته‌ی ئه‌م زانانیانه مامه‌ڵه‌ی ( تورق ) یش ئه‌چێته چوارچێوه‌ی ئه‌و كڕین وفرۆشتنانه‌ی كه خوای گه‌وره حه‌ڵاڵی كردوون، چونكه مه‌به‌ست لێی وه‌رگرتنی سوود نیه .به‌ڵگه‌شیان له‌سوننه‌ت ئه‌م فه‌رمووده‌یه یه: عن أبي سعيد الخدرى وأبى هريرة رضي الله عنهما : "أن رسول الله صلى الله عليه وسلم استعمل رجلاً على خيبر فجاءهم بتمر جنيب (طيب) فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم : أَكُلُّ تمر خيبر هكذا ؟ قال : لا والله يا رسول الله إنّا لنأخذ الصاع من هذا بالصاعين والصاعين بالثلاثة، فقال : لاتفعل، بع الجمع (نوع رديء من التمر) بالدراهم ثم ابتع بالدراهم جنيبا (نوع جيد من التمر) (5) .واته : پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) پیاوێكی كرده كاربه‌ده‌ست به‌سه‌ر شاری خه‌یبه‌ره‌وه، پاشان جۆره خورمایه‌كی باشی هێنا بۆلای پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) ئه‌ویش فه‌رمووی : ئایا خورمای هه‌موو خه‌یبه‌ر ئا به‌م شێوه‌یه‌یه؟ ئه‌ویش ووتی نه‌والله ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا، ئێمه صاعێك له‌م خورمایه وه‌رده‌گرین به دوو صاع له‌خـــــورمای تر ( واته خورمای خراپ ) دوو صاعیش به سێ صاع له‌خورمای تر، پێغه‌مبه‌ریش ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رمووی : شتی وامه‌كه به‌ڵكو بڕۆ ئه‌و جۆره له‌خورما خراپه‌كه بفرۆشن به‌چه‌ند درهه‌مێك پاشان به‌و چه‌ند درهه‌مه خورمای باشی پێ بكڕن .ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه كاری یه‌كه‌م جاریان سوود ( ربا ) ی تێدا بووه بۆیه پێغه‌مبه‌ری خودا قه‌ده‌غه‌ی كردوون لێی، پاشان ڕینومایی كردون بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و خورما باشه بكڕن پێویسته خورما خراپه‌كه بگۆڕن به پاره و پاشان به‌پاره‌كه‌ی خورمای چاك بكڕن، جا كه‌سی كڕیار بۆ ئه‌وه‌ی پاره‌ی ده‌ست بكه‌وێت كاڵاكه‌ی خۆی فرۆشتووه وپاشان له‌پێناو ده‌ركردنی پێویستیه‌كه‌ی خۆی به‌و پاره‌یه خورمای باشی پێ كڕیوه هه‌رچه‌ند خورما خراپه‌كه‌ی خۆیشی فرۆشتوه به‌كه‌متر، ئه‌م فه‌رمووده‌یه به‌ڵگه‌یه‌كی زۆر صه‌ریحه له‌سه‌ر دروستی مامه‌ڵه‌ی ( التورق ) (6) .هۆی دروستیه‌كه‌شی بۆ ئه‌وه ده‌گێرنه‌وه كه ده‌ڵین : موشته‌ری ئه‌م كاڵایه مه‌به‌ستی له‌م مامه‌ڵه‌یه‌دا یان ئه‌وه‌یه كه مه‌به‌ستیه‌تی ئه‌و كاڵایه بۆخۆی بكڕێت یان مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه بیفرۆشێته‌وه و سوود له‌پاره‌كه‌ی وه‌ربگرێت. به‌ڕای جمهوری زانایان ئه‌م دوو مه‌به‌سته هه‌ردووكیان دوو مه‌به‌ستی ڕێگا پێدراو ومه‌شروع وصه‌حیحن، هه‌روه‌ها هۆكارێكی تری دروستی ئه‌م مامه‌ڵه‌یه بۆ ئه‌وه ده‌گێڕنه‌وه كه جۆرێكه له‌جۆره‌كانی كڕین وفرۆشتن و مه‌به‌ست پێی وه‌رگرتنی ( ربا = سوود ) وئه‌نجامدانی شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كانی نیه، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م به‌ڵگانه‌یشه لیژنه‌ی هه‌میشه‌ی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستیی وفــه‌توادان له‌شانشینی عه‌ره‌بستانی سعودیه ئه‌م جۆره مامه‌ڵه‌یه به‌مامه‌ڵه‌یه‌كی حه‌ڵاڵ ودروست داناوه (7) .ڕای دووه‌م : ووته‌یه‌كی ئیمام ئه‌حمه‌ده هه‌ره‌وه‌ها شیخ الإسلام ابن التیمیة (8)و ابن القیم الجوزی (9) قوتابیشی پێیان وایه ئه‌م مامه‌ڵه‌یه مامه‌ڵه‌یه‌كی حه‌رام ونادروسته، له‌م پێناوه‌شدا زۆر به‌رگریان له‌م ڕایه‌ی خۆیان كردووه وهۆكاری حه‌رامیه‌كه‌شی بۆ ئه‌وه ده‌گێڕنه‌وه كه ده‌ڵێن : مه‌به‌ست له‌م مامه‌ڵه‌یه وه‌رگرتنی ده‌راهیم به‌ده‌راهیمه وئه‌و كاڵا فرۆشتن وكڕینه‌ش ته‌نها فێڵێكه بۆ ئه‌وه‌یه ئه‌م مامه‌ڵه حه‌رامه‌ی پێ حه‌ڵاڵ بكه‌ن، حه‌ڵاڵكردنی حه‌رامه‌یش به‌چه‌ند وه‌سائیل و هۆكارێك كه ناتوانێت ئه‌و مه‌فسده‌یه‌ی كه لێی ده‌كه‌وێته‌وه لای ببات هیچ كه‌ڵك وسوودێكی نیه، چونكه پێغه‌مبه‌ری خودا ( صلی الله علیه وسلم ) فه‌رموویه‌تی : ( إنما الأعمال بالنیات وإنما لكل امرئ ما نوى ) (10) واته : هه‌موو كار وكرده‌وه‌یه‌ك به‌پێی نیه‌ته‌كانه، وه هه‌موو كه‌سێكیش ئه‌وه‌ی بۆ ده‌بێت كه نیه‌تی كردووه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی كه ئه‌م جۆره مامه‌ڵه‌یه ده‌كات نیه‌تی كڕین وفرۆشتنی كاڵا نیه به‌ڵكو مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی پاره‌یه پاره‌ش به‌پاره ده‌بێت سه‌ربه‌سه‌ر بێت بێ كه‌م وزیاد، جا ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه بوو موشتــه‌ری پــاره ده‌گۆڕێته‌وه زیاد ده‌دات و كـه‌م وه‌رده‌گرێت ئه‌مـه‌ش سوود ( ڕبا ) یه‌كی ته‌واوه .یه‌كێكی تر له‌به‌ڵگه‌كانیان ئه‌م ڕێوایه‌ته‌یه : حديث أبي إسحاق السبيعي عن امرأته أنها دخلت على عائشة رضي الله عنها فدخلت معها أم ولد زيد بن أرقم . فقالت: ياأم المؤمنين ، إني بعت غلاما من زيد بن أرقم بثمانمائة درهم نسيئة . وإني ابتعته منه بستمائة نقدا ، فقالت لها عائشة : بئسما اشتريت ، أخبري زيدا أن جهاده مع رسول الله صلى الله عليه وسلم قد بطل إلا أن يتوب, قالت: أيا أم المؤمنين أرأيت إن لم آخذ إلا رأس مالي ، فقالت لها عائشة : ( فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ) (11) واته : ئه‌بی ئیسحاق ئه‌گێڕێته‌وه كه خێزانی رۆشته لای عائشه‌ی دایكی باوه‌ڕداران ( خوای لێ ڕازی بێت ) له‌گه‌ڵ ئه‌ویشدا كه‌نیزه‌كێكی زه‌یدی كوڕی ئه‌رقه‌م كه منداڵێكی لێی بوو بوو هاته لای دایكی باوه‌ڕداران وئه‌م كنیزه‌كه ووتی : ئه‌ی دایكی باوه‌ڕداران من خزمه‌تكارێكی زه‌یدی كوڕی ئه‌رقه‌مم به‌قه‌رز فرۆشت به‌هه‌شت صه‌د درهه‌م، پاشان من له‌و كه‌سه‌م كڕیه‌وه به‌شه‌ش صه‌د درهه‌می نه‌قد وحازر، ئه‌مجا عائیشه ( خوای لێی ڕازی بێت ) پێی فه‌رموو : شتێكی خراپت كڕی، به زه‌ید ڕابگه‌یه‌نه كه ئه‌و جــهاد وتێكۆشانه‌ی كه كردویه‌تی له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خودا ( صلی الله علیه وسلم ) هه‌مووی به‌تاڵ بوویه‌وه ئیلا ئه‌وه نه‌بێت كه ته‌وبه بكات وبگه‌ڕێته‌وه بۆ لای خوای گه‌وره، ئه‌مجا ژنه‌كه ووتی : ئه‌ی دایكی باوه‌ڕداران پێت چۆنه من ته‌نها سه‌رمایه‌كی خۆم وه‌ربگرمــه‌وه، ئه‌مجا عائیشه ( خوای لێ رازی بێت ) ئه‌و ئایه‌ته‌ی بۆ خوێنده‌وه كه ئه‌مه ماناكه‌یه‌تی : جا هه‌ر كه‌سێك ئامۆژگاری په‌روه‌ردگاری بۆهات و به‌گوێیشی كردو وازی له سوود خواردن هێنا, ئیتر ئێستا له سوودێ كه له‌پێشه‌وه خواردوویه‌تی، چاوپۆشی لێ ئه‌كرێ چونكه ئه‌وه پێش یاساغبوونی ریبا بووه، له‌مه‌ودوایش حه‌واڵه‌ی لای خوا ده‌كرێت و ده‌كه‌وێته به‌ر وویست ومه‌شیئه‌تی خوای گه‌وره كه لێی خۆش ببێت یان سزای بدات .به‌ڕای ئه‌و زانایانه‌ی كه‌ئه‌م جۆره مامه‌ڵه‌یــان به‌لاوه حه‌رامه ده‌ڵین ئه‌مه قه‌ده‌غــه‌كردنێكی صه‌ریحــی ( التورق ) ه كه‌دایكی باوه‌رداران زۆر به‌تووندی ئینكاری ئه‌و كڕین وفرۆشتنه‌ی كردووه .ئیمامی شافعیش لای خۆیه‌وه ئه‌م ڕیوایه‌ته‌ی باس كردووه، به‌ڵام به لاوازی داناوه ئه‌ویش له‌به‌ر نادیاری ( جهالة ) حاڵی ژنه‌كه‌ی ئه‌بی ئیسحاق و ئه‌لێت : ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕیوایه‌ته ثابت ببوایه ئه‌وا دایكی باوه‌ڕداران ڕه‌خنه‌ی ئه‌وه‌ی لێ گرتووه كه مامه‌ڵه‌كه‌ی به‌ستوه‌ته‌وه به‌كاتی مووچه وه‌رگرتنه‌كه‌یه‌وه، ئه‌مه‌ش كاتێكی نادیاره وكاتی نادیاری وه‌رگرتنی نرخی كاڵای فرۆشراویش دروست نیه .هه‌روه‌ها ئیمامی شافعی ئه‌وه‌شی ووتوه : ووته‌ی له‌م جۆره له‌كه‌سێكی وه‌ك عائیشه‌ی دایكی باوه‌ڕدارانه‌وه ثابت نابێت، وه زه‌یدی كوڕی ئه‌رقه‌میش مامه‌ڵه‌یه‌ك ناكات كه حه‌ڵاڵ نه‌بێت . ئه‌وه‌ی باسمان كرد حوكمی شه‌رعی مامه‌ڵه‌كردنی ( التورق الحقیقي ) یه لای زانایان وئه‌هلی عیلمه‌وه، كه ڕای دروستر وڕاجح تر به‌لای ئێمه‌شه‌وه ڕای جمهوری زانایان و زۆربه‌ی ئه‌هلـی عیلمه كه مـامه‌ڵه‌كردنی ( التـورق ) یان به‌لاوه دروست وحه‌ڵاڵه، ئه‌ویش له‌به‌ر به‌هێزی به‌ڵگه‌كانی ئه‌وان و لاوازی ڕای به‌رامبه‌ریان . به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئێستا له‌هه‌ندێك له‌دامه‌زراوه درایی وبانكه ئیسلامیه‌كاندا ئه‌نجام ده‌درێت كه به ( التورق المنظم ) ناسراوه، زانایانی سه‌رده‌م و مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی سه‌ربه ڕابطه‌ی جیهانی ئیسلامی ومه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی گرێدراو له ڕێكخراوی كۆنگره‌ی ئیسلامی كه‌زۆربه‌ی زۆری زانایان وپسپۆڕانی جیهانی ئیسلامی له‌خۆ گرتووه، فه‌توای حه‌رامی ( التــورق المنظم ) یـــان داوه، به‌ڵام بـــابزانین ئایا مانای ( التورق المنظم ) چیه ؟**( التورق المنظم ) له بانكه‌كاندا : به‌و شێوه‌یه دێت كه ئه‌و بانكه خۆی هه‌ڵده‌سێت به‌كڕینی ئه‌و كاڵایه له‌فرۆشیاری یه‌كه‌م، له‌سه‌ر به‌ڵێن و وه‌عدی یه‌كێك له‌موشته‌ریه‌كانی كه پێی وتووه بۆی بكڕێت، یان ده‌كرێت هیچ وه‌عد وبه‌ڵێنێكیش پێشتریش نه‌بووبێت له‌نێوانیاندا بۆ كڕینی ئه‌و كاڵایه .پاشان له‌دوای ئه‌وه‌ی موشته‌ریه‌كه ئه‌بێت به‌خاوه‌نی ئه‌و كاڵایه، ئه‌و بانكه لای خۆیه‌وه به‌صیفه‌تی ئه‌وه‌ی كه ده‌بێت به‌وه‌كیلی موشته‌ریه‌كه‌ی هه‌ڵده‌سێت به‌فرۆشتنی ئه‌و كاڵایه به‌پاره‌ی نه‌قد وحازر به‌هه‌ركه‌سێكی تر كه ئاره‌زووی كڕینی ئه‌و كاڵایه‌ی هه‌بێت، ده‌گونجێت موشته‌ری دووه‌م واته ئه‌و كه‌سه‌ی كه كاڵاكه به پاره‌ی حازر ده‌كڕێت هه‌ر بانك خۆی بێت كه یه‌كه‌م جار خاوه‌نی ئه‌و كاڵایه بووه و فرۆشتویه‌تی به‌موشته‌ری یه‌كه‌م، واته جارێكی تر كاڵاكه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه پێشتر به‌پاره‌یه‌كی زیاتر فرۆشویه‌تی وئێستا به‌پاره‌یه‌كی كه‌متر ده‌یكڕێته‌وه له‌و كه‌سه‌ی كه یه‌كه‌مجار پێی فرۆشتوه .ئه‌م جۆره‌ش له‌مامه‌ڵه بانكه ئیسلامیه‌كان په‌نایان بۆ بردووه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆیان بپارێزن له قه‌رزدان به سووده‌وه چونكه ئه‌م بانكانه ئاماده نین ( قرض الحسنة ) (12) بده‌ن به‌موشته‌ریه‌كانیان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ( قرض الحسنة ) بده‌ن ئه‌وه بێگومان هیچ قازانجێك ناكه‌ن و هه‌موو سه‌رمایه‌كه‌یان له قه‌رزدا ده‌ڕوات .نمونه‌كه‌یشی وه‌ك ئه‌وه‌ی كه كه‌سێك بچێت بۆ لای یه‌كێك له‌و بانكانه و داوای قه‌رز بكات ئه‌ویش ئه‌ڵێت : من قه‌رزم نیه بده‌مێ به‌ڵام ده‌توانم كاڵایه‌كه‌ت بۆ بكڕم به‌قه‌رزی درێژ خایه‌ن یان به دانه‌وه‌ی به‌ش به‌ش ( تقسیط ) له‌یه‌كێك له‌و كۆمپانیانه‌ی خۆت ده‌سنیشانی ئه‌كه‌یت ئیتر ئه‌و كاڵایه ئاسن بێت یان ئۆتۆمبیلێك بێت یان خانویه‌ك بێت یان هه‌ر به‌رهه‌مێكی تر، ئه‌م مامه‌ڵه‌یه‌ش ته‌نها مامه‌ڵه‌یه‌كی ( صوري ) ه ومه‌به‌ست لێی ئه‌وه‌یه كه‌به‌و فێڵ كردنه خۆیان تووشی سوود ( ڕبا ) وه‌رگرتن نه‌كه‌ن.بۆ نمونه ئه‌گه‌ر بانك ئه‌و كاڵایه بكڕێت له‌كۆمپانیاكه به ( ده ) ملیۆن دینار دواتر بانك ئه‌و كاڵایه ئه‌فرۆشێت به‌و موشته‌ریه به‌قه‌رز یــان به‌دانه‌وه‌ی به‌ش به‌ش ( تقسیط ) بــه ( دوانزه ) ملیۆن دینار، پاشان ئه‌و موشته‌ریه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی له‌م مامه‌ڵه‌یه به‌ده‌ستهێنانی پاره‌یه هه‌ڵده‌سێت بانك ئه‌كات به‌وه‌كیلی خۆی بۆ فرۆشتنه‌وه‌ی بۆ نمونه بانك كاڵاكه ئه‌داته‌وه به ( نۆ ) ملیۆن دیناری حازر چونكه ئه‌و كاڵایه پاره‌كه‌ی خـــۆی ناكــاته‌وه له‌بازاڕدا، به‌مه‌ش مه‌به‌ستی موشته‌ریه‌كه‌ی دێنیته دی، بـــه‌ڵام ئـــه‌م موشته‌ریه ( سێ ) ملیۆن دیناری زه‌ره‌ر كرد، ئه‌مه‌ش ئه‌و ته‌وڕوقه ڕێكخراوه‌یه كه زانایان به‌لایانه‌وه دروست نیه، چونكه به‌لایانه‌وه وایه ئه‌م جۆره مامه‌ڵه‌یه كه بانكه‌كان پێ هه‌ڵده‌ستن فێڵێكه بۆ حه‌ڵاڵكردنی سوود ( ڕبا ) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌م وێنه‌ی سه‌ره‌وه‌دا وه‌ك ئه‌وه وایه ئه‌و موشته‌ریه قه‌رزی ( نۆ ) ملیۆن دیناری وه‌رگرتبێت بۆ ماوه‌یه‌ك به (دوانزه ) ملیۆن دینار ، قاعده فقهیه‌كه‌ی زانایانیش ده‌ڵێت : ( كل قرض جر منفعة فهو ربا ) واته : هه‌ر قه‌رزێك مه‌نفه‌عه و سوودێك ڕابكێشێت ئه‌وه ده‌بێت به سوو د وڕیبا .جیاوازی نێوان ( التورق الحقیقي ) و ( التورق المنظم ) يش ئه‌وه‌یه كه له ته‌وه‌ڕوقی حه‌قه‌قیدا موشته‌ری به فیعلی ده‌بێت به‌خاوه‌نی ئه‌و كاڵایه وبه‌حه‌قیقیش ئه‌و كاڵایه وه‌رده‌گرێت ( قبض ) ی ده‌كات و خۆیشی سه‌رپشكه له‌وه‌ی ده‌یفرۆشێت یان هه‌ڵی ده‌گرێته‌وه بۆخۆی، كه هه‌ریه‌ك له‌مانه مه‌رجی دامه‌زراندن ودروستی هه‌موو مامه‌ڵه‌یه‌كن، به‌ڵام له ته‌وه‌ڕوقی ڕێكخراو ( المنظم ) دا مامه‌ڵه‌كه مامه‌ڵه‌یه‌كی صوه‌ری یه وموشته‌ری هه‌ر به‌ناو ده‌بێت به خاوه‌نی ئه‌و كاڵایه ئه‌گینا به حه‌قیقه‌ت بانك هه‌ر خۆی ئه‌و كاڵایه ده‌كڕێت وهه‌ر خۆیشی ده‌یفرۆشێت وزۆر جاریش هه‌رخۆی ئه‌و كاڵایه ده‌كڕێته‌وه، به‌مه‌ش ده‌رده‌كه‌وێت بڕیار وڕای زانایان هه‌ردوو مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی بڕیارێكی ڕاسته و بریاڕێكه ڕه‌چاوی ( سد الذریعة ) ی تێدا كراوه و ڕیگری ده‌كات له كه‌وتنه ناو سوود و ڕێباوه .ئه‌مه‌ش ده‌قی بڕیاره‌كه‌ی مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی گرێدراو له ڕێكخراوی كۆنگره‌ی وڵاتانی ئیسلامی یه (13): بعد اطلاع مجمع الفقه الإسلامي على البحوث الواردة إليه بخصوص موضوع التورق: حقيقته، أنواعه ( الفقهي المعروف والمصرفي المنظم )، وبعد استماعه إلى المناقشات التي دارت حوله، وبعد الاطلاع على قرارات المجمع الفقهي الإسلامي التابع لرابطة العالم الإسلامي بمكة المكرمة بهذا الخصوص قرر ما يلي : ....... لا يجوز التورقان ( المنظم و العكسي) وذلك لأن فيهما تواطؤاً بين الممول والمستورق، صراحة أو ضمناً أو عرفاً ، تحايلاً لتحصيل النقد الحاضر بأكثر منه في الذمة وهو ربا . ويوصي بما يلي :أ- التأكيد على المصارف والمؤسسات المالية الإسلامية باستخدام صيغ الاستثمار والتمويل المشروعة في جميع أعمالها ، وتجنب الصيغ المحرمة والمشبوهة التزاماً بالضوابط الشرعية بما يحقق مقاصد الشريعة الغراء، ويجلي فضيلة الاقتصاد الإسلامي للعالم الذي يعاني من التقلبات والكوارث الاقتصادية المرة تلو الأخرى.2- تشجيع القرض الحسن لتجنيب المحتاجين للجوء للتورق . وإنشاء المؤسسات المالية الإسلامية صناديق للقرض الحسن . به‌كورتی مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی فه‌توای ئه‌وه‌ی داوه كه ئه‌م جۆره له‌مامه‌ڵه‌كردن كه‌مه‌به‌ست پێی ( التورق المنظم ) ه مامه‌ڵه‌یه‌كی حه‌رامه ودروست نیه كه بانكه‌كان ئه‌نجامی بده‌ن، ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕیكه‌وتنێكی صه‌ریح یان عورفی یان ضمنی هه‌یه له نێوان بانك وموشته‌ریه‌كه‌یدا ئه‌ویش به‌فێڵ كردن له‌پێناو ده‌ست كه‌وتنی پاره‌یه‌كی نه‌قد وكاش زیاد له‌وه‌ی كه له گه‌ردنیدایه، ئه‌مه‌ش سوود و ڕیبایه . له‌كۆتایشه‌وه ئامۆژگاری دامه‌زراوه مالیی وبانكه ئیسلامیه‌كان ده‌كه‌ن رێگاو هۆكاره شه‌رعییه‌كان به‌كار بهێنن له‌به‌رهه‌مهێنان و سه‌رجه‌م سه‌رمایه‌گوزاریه‌كانیاندا، وه دوور بكه‌ونه‌وه له‌هه‌موو ئه‌و ڕێگاو هۆكارانه‌ی كه حه‌رامن یان گومانی حه‌رامییان لێ ده‌كرێت، ئه‌ویش له پێناو پابه‌ند بوون به‌ضه‌وابطه شه‌رعیه‌كان كه مه‌به‌ست ومه‌قاصده شه‌رعیه‌كانیان پێ ته‌حقیق ده‌كرێت، بۆ ئه‌وه‌ی بڵندی وبه‌رزی ئابووری ئیسلامی بۆ ته‌واوی خه‌ڵكی ده‌ربكه‌وێت كه حاڵی حازر هه‌موو جیهان ده‌ناڵێت به‌ده‌ست گۆڕانكاری ومه‌ینه‌تی یه ئابوورییه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانه‌وه . هه‌روه‌ها داوا ده‌كات له‌و بانكانه هانی قه‌زرپێدانی حه‌سه‌نه بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی خاوه‌ن پێداویستیه‌كان دوور بكه‌ونه‌وه له په‌نابردن بۆ مامه‌له‌كردن به ( التورق ) ه‌وه، وه دامه‌زراوه دراییه ئیسلامیه‌كان هه‌وڵبده‌ن كه صندوقی قه‌رز پێدانی حه‌سه‌نه دابمه‌زرێنن . ئه‌م بڕیاره‌ی مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی گرێدراو له ڕێكخراوی كۆنگره‌ی ئسلامی وره‌گیراوه له بڕیاری مه‌جمه‌عی فیقهی ئیسلامی سه‌ربه ڕابطه‌ی جیهانی ئیسلامی كه باره‌گای سه‌ره‌كی له شاری مه‌ككه‌ی پیرۆزه (14)، له‌به‌ر ئه‌وه پێویست به‌وه ناكات بڕیاره‌كه‌ی ئه‌وانیش دووباره بخه‌ینه ڕوو.له كۆتایدا ده‌گه‌ینه ئه‌و ئه‌نجامانه :یه‌كه‌م : ئه‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی كه به ( التورق المنظم ) ناسراوه وهه‌ندێك له بانك و دامه‌زراوه مالییه ئیسلامیه‌كان پێی هه‌ڵده‌سن له‌سه‌ر ڕای زۆرینه‌ی زانایان و پسپۆڕانی ئابووری ئیسلامی حه‌رامه ودروست نیه ئه‌نجام بدرێت و پێویسته بانكه ئیسلامیه‌كان بیر له به‌دیلێكی تر بكه‌نه‌وه له‌م بواره‌دا .دووه‌م : سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌ی ( التورق الحقیقی ) كه زانایانی كۆن قسه‌یان له‌سه‌ر كردووه دروسته ئه‌نجام بدرێت ئه‌ویش به‌م مه‌رجانه ی خواره‌وه له پێناو جودا كردنه‌وه‌ی له ( البیع العینة ) (15) كه زانایانی پێیان حه‌رامه و به‌ڵگه‌ی صه‌ریحی سوننه‌تی له‌سه‌ر هاتووه .مه‌رجه‌كانی دروست بوونی ( بیع التورق الحقیقی ) كه زانایان ئاماژه‌یان پێكردووه :یه‌كه‌م : سه‌ره‌تا ده‌بێت ئه‌و كاڵایه موڵكی كه‌سی فرۆشیار بێت وله‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیدا بێت به‌شێوه‌یه‌ك بتوانێت ته‌صه‌ڕوفی پێوه بكات .دووه‌م : ئه‌بێت كه‌سی كڕیار ( المستورق ) ئه‌و كه‌سه‌ی كه پاره‌كه‌ی پێویسته به‌حه‌قیقی هه‌ڵبسێت به‌كڕینی ئه‌و كاڵایه به‌بڕیك پاره‌ی قه‌رز، به‌و مانایه ئه‌و كاڵایه به‌حه‌قیقی ببێت به‌موڵكی و وه‌ری بگرێت وبتوانێت ته‌صه‌ڕوفی پێوه بكات وبڕواته ضه‌مانه‌تی ئه‌وه‌وه .سێهه‌م : پاشان كه‌سێ كڕیار ( المستورق ) هه‌ڵبسێت به فرۆشتنی ئه‌و كاڵایه به‌پاره‌یه‌كی حازر وكاش به‌كه‌سێكی تر غه‌یری ئه‌و كه‌سه‌ی كه یه‌كه‌م جار لێی كڕیوه.چواره‌م : نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئه‌و گرێ به‌سته گرێ به‌ستێكی ( صوري ) شكلی بێت وپێشتر هه‌ردوو لایه‌نی ( كڕیار و فرشیار ) ڕێككه‌وتبن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی جارێكی تر ئه‌و كاڵایه بگه‌ڕێته‌وه بۆ فرۆشیار، بۆ نمونه فرۆشیار بڵێت : ئه‌وه من ئه‌و كاڵایه‌م به‌قه‌رز فرۆشت به‌تۆ به ده ملیۆن دینار ئه‌ویش بڵێت ئه‌وه قه‌بوڵم كرد، پاشان ئه‌و كه‌سه‌ش بڵێت به كه‌سی فرۆشیار ئه‌وه منیش تۆم كرد به‌وه‌كیل بۆ فرۆشتنی ئه‌و كاڵایه كه بیفرۆشیت به هه‌شت ملێۆن دیناری حازر ، جا ئه‌و كه‌سه بۆی هه‌یه خۆی جارێكی تر بیكڕێته‌وه بۆیشی هه‌یه بیداته‌وه به‌كه‌سێكی تر، ئه‌مه‌س كه ووتمان پێی ده‌وترێت گرێ به‌ستێكی صوري كه دروست نیه به‌م شێوه‌یه بێت، چونكه ئه‌مه فێڵ كردنه له‌پێناو به‌ده‌ست هێنانی پاره بۆ خۆ دزینه‌وه له كه‌وتنه ناو سوود و ڕیباوه وڕێگایه‌كیشه بۆ بڵاوبونه‌وه‌ی مامه‌ڵه كردن به سوود وڕیباوه.خۆشه‌ویستان ئه‌وه‌ی باسمان كرد باسێكی كوورت بوو له‌سه‌ر ( بیع التورق ) هیوادارین توانیبێتمان شتێكمان خستبێته سه‌ر خه‌رمانی عیلم و زانست وزانیاریتان .له‌كۆتایدا داواكارین له‌خوای گه‌وره ڕێنومایمان بكات بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر شاره‌زامان بكات له‌ئاینه پیرۆزه‌كه‌ی وسه‌ركه‌وتویشمان بكات له‌پێناو كاركردن به‌وه‌ی كه شاره‌زامان ده‌كات وله‌گوناهی هه‌موو لایه‌كیشمان خۆش بێت به لوتف و میهره‌بانی خۆی .په‌راوێزه‌كان :ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1) المصباح المنیر 2/441 – تاج العروس مادة (ورق).2) الفروع لابن مفلح 4/171 بتصرف ومعه تصحيح الفروع للمرداوى ط. عالم الكتب. شرح ابن القيم الجوزية لمختصر سنن أبي داود 5/108 ط السنة المحمدية – الفتاوى لابن تيمية 29/30.3) كشاف القناع 3/186 مكتبة النصر – فتح القدير 5/425 ط بولاق – حاشية ابن عابدين 4/279 ط بولاق – الروضة 3/416 – أوجز المسالك 11/128 ط المعارف.4) كشاف القناع 3/186، الفروع 4/171، شرح ابن القیم علی لمختصر سنن أبي داود 5/108بتحقيق أحمد شاكر, وفتح القدير 5/425, حاشية ابن عابدين4/279, أوجز المسالك 11/128 .5) رواه البخاري (الفتح) 4/399 ط السلفية – والمصنف لابن أبى شيبة 6/593 – والمصنف لعبد الرزاق 8/188.6) العدة على أحكام الأحكام 4/113 – الإعلام بفوائد عمدة الأحكام 7/337.7) السؤال الثامن من الفتوى رقم ( 16402 ) .8) الفتاوى الكبرى لابن تیمیة (5/392) .9) إعلام الموقعين: ( 3/170).10) متفق عليه .11) رواه البيهقي والدار قطني .12) مه‌به‌ست له ( القرض الحسنة ) ئه‌و قه‌رزه‌یه كه كه‌سی خاوه‌ن پاره یان خاوه‌ن كاڵا ئه‌و پاره‌یه یان ئه‌و كاڵایه بدات به‌و كه‌سه‌ی كه داوای ئه‌و قه‌رزه ده‌كات بۆ ماوه‌یه‌كی دیار كراو به‌بێ ئه‌وه‌ی پاش تێپه‌ڕبوونی ئه‌و مـاوه‌یه زیاتر له‌و كه‌سه وه‌ربگیرێته‌وه كه قه‌رزه‌كه‌ی لایه، هه‌ر بۆیه ناونراوه ( القرض الحسنة ) وه‌اته ئه‌و قه‌رزه‌ی كه مه‌به‌ست لێی ته‌نها به‌ده‌ستهێنانی حه‌سه‌نات و چاكه‌یه لای په‌روه‌ردگار.13) قرار مجلس مجمع الفقه الإسلامي الدولي المنبثق عن منظمة المؤتمر الإسلامي المنعقد في دورته التاسعة عشرة في إمارة الشارقة ( دولة الإمارات العربية المتحدة ) من 1 إلى 5 جمادى الأولى 1430هـ ،الموافق 26– 30نيسان ( إبريل 2009م) .14) قرار المجمع الفقهی الإسلامی في دورته (17) التي عقدت في رابطة العالم الإسلامي بمكة المكرمة في الفترة من 19-23 شوال سنة 1424هـ.15) پێناسه‌ي بيع العينة : ( بيع الرجل سلعة لرجل آخر بثمن مؤجل، ثم يشتريها منه بعقد آخر بثمن أقل نقدا ) { سه‌یری المغنی لابن قدامه 4/لاپه‌ڕه 132، هه‌روه‌ها تكملة المجموع للسبكی 10/ لاپه‌ڕه 124بكه } واته : بریتی یه له‌وه‌ی كه‌سێك كاڵایه‌ك به‌قه‌رز بفرۆشێت به‌كه‌سێكی تر ،پاشان هه‌ر ئه‌و كه‌سه به گرێ به‌ستێكی تر ئه‌و كاڵایه به‌پاره‌یه‌كی كه‌متر وحازر وكاش بكڕێته‌وه له‌و كه‌سه‌ی كه‌پێی فرۆشتوه یه‌كه‌م جار . ئه‌م جۆره مامه‌ڵه و گرێ به‌سته له‌ئاینی پیرۆزی ئیسلامدا قه‌ده‌غه وڕێگری لێكراوه وبه ( بیع العینة ) ناسراوه وپێغه‌مبه‌ری خوداش قه‌ده‌غه‌ی كردوه وه‌ك له‌ڕێوایه‌تێكدا هاتووه : ( نهی رسول الله - صلی الله علیه وسلم – عن بیعیتین فی بیعة ) { رواه الترمذي وابن حبان والبيهقي واحمد وغيرهم } واته : پێغه‌مبه‌ر – دردودی خوای له‌سه‌ر بێت – قه‌ده‌غه وڕێگری كردوه له دوو گرێ به‌ست له‌یه‌ك مامه‌ڵه‌دا ) ئه‌مه‌ش مه‌به‌ست ئه‌و مانایه‌ی سه‌ره‌وه‌یه كه باسمان كرد، له‌فه‌رمووده‌یه‌كی تردا هاتووه : ( عن عبد الله بن عمر أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: إذا تبايعتم بالعينة، وأخذتم أذناب البقر، ورضيتم بالزرع، وتركتم الجهاد سلط الله عليكم ذلاً لا ينزعه شيء حتى ترجعوا إلى دينكم ) { رواه أحمد وأبو داود} واته : هه‌ركاتێك ئێوه مامه‌ڵه‌تان كرد به‌شێوازی – العینة – وده‌ستنا گرت به كلكی مانگاوه - واته خۆتان به‌ئاژه‌ڵداری وووڵاخداری –یه‌وه خه‌ریك كرد وه ڕازی بوون به‌شتوكاڵ و وازتان هێنا له تێكۆشان له پێناو خوادا، ئه‌وه خوای گه‌وره زه‌لیلی و ڕسوایتان به‌سه‌ردا زاڵ ده‌كات وله‌سه‌رتان لانابات هه‌تا ئه‌و كاته‌ی ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆلای ئاینه‌كه‌تان .
