ئه‌م وتاره باسی: ١- پێناسه‌ی وه‌سیه‌تكردن له زمانی عه‌ره‌بی وشه‌رعدا. ٢- وه‌سیه‌ت به‌قورئان وسوننه‌ت رِه‌واو رِێگه‌پێدراوه. ٣- حوكمى وه‌سیه‌تكردن. ٤- ئه‌ندازه‌كه‌ى.
التفاصيل
وه‌صیه‌ت كردن له ئيسلامدا سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره وميهره‌بان ودرودی نه‌بڕاوه‌ش بۆسه‌رگیانی پاكی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی و ئال وبه‌یت و هاوه‌ڵ وشوێن كه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه. یه‌كه‌م : پێناسه‌كه‌ى: له‌زمانى عه‌ره‌بیدا به‌ماناى په‌یوه‌سكردن وگه‌یاندن دێت، بۆیه به وه‌سیه‌ت ده‌ڵن (وه‌سییه) چونكه كابراى وه‌سیه‌تكه‌ر ئه‌وه‌ى له‌ژیاندا هه‌یبووه گه‌یاندویه‌تى به‌پاش مردنى. وه‌له‌شه‌رعدا: په‌یمانێكى تایبه‌تیه به‌به‌خشینى ماڵ وسامان یا هه‌ر كارێكى تر كه پێى بكرێت له‌پاش مردنى وه‌سیه‌ت كه‌ر. دووه‌م : وه‌سیه‌ت به‌قورئان وسوننه‌ت رِه‌واو رِێگه‌پێدراوه: خواى گه‌وره ده‌فه‌رمووێت : (كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّة ) {البقره: ١٨٠} واته: له‌سه‌رتان پێویستكراوه هه‌ركات كه‌سێكتان له سه‌ره‌مه‌رگدا بوو ئه‌گه‌ر ماڵ وسامانى له‌پاش به‌جێما وه‌سیه‌ت بكه‌ن، وه خواى گه‌وره ده‌فه‌رمووێت : ( مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ ) {النساء: ١١} واته: له‌پاش وه‌سیه‌تێك كه وه‌سیه‌تى پێكردبێ یان قه‌رزێك، هه‌روه‌ها ده‌فه‌رمووێت : ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ ) {المائده: ١٠٦} واته: ئه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى باوه‌رِتان هێناوه كاتێ كه‌سێكتان له‌سه‌ره‌مه‌رگدابوو دوو كه‌سى دادپه‌روه‌ر له خۆتان موسڵمان بن شایه‌تى بده‌ن له‌نێوانتاندا له‌كاتى وه‌سیه‌ت كردنتاندا. (عن عبد اللَّهِ بن عُمَرَ رضي الله عنهما أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قال ما حَقُّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ له شَيْءٌ يُوصِي فيه يَبِيتُ لَيْلَتَيْنِ إلا وَوَصِيَّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ). { رواه البخاري (2738) ومسلم (1627)} واته: عه‌بدوڵڵاى كورِى عومه‌ر (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رمووێت: حه‌ق نیه بۆ هیچ كه‌سێكى موسڵمان ئه‌گه‌ر شتێكى هه‌بێ بیه‌وێ وه‌سیه‌تى تێدابكات دوو شه‌و به‌سه‌رى دا برِوات مه‌گه‌ر وه‌سیه‌ته‌كه‌ى نوسرابێت وله‌ژێر سه‌ریدابێت, هه‌روه‌ها زانایانى ئیسلام یه‌ك ده‌نگن له‌سه‌رئه‌وه‌ى پێویسته. سێ یه‌م: حوكمى وه‌سیه‌تكردن: به‌سه‌رنجدانى ئایه‌ته‌كان وفه‌رمووده‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ویه‌ك ده‌نگى زانایان رِوون بوویه‌وه كه‌وه‌سیه‌تكردن واجبه بۆ كه‌سێك له‌نه‌خۆشى سه‌ره‌مه‌رگدابێت. چواره‌م: ئه‌ندازه‌كه‌ى: وه‌سیه‌تكردن تاسێیه‌كى ماڵى وه‌سیه‌تكه‌ره‌كه دروسته: (عن بن سَعْدِ بن أبي وَقَّاصٍ رضي الله عنه قال: قَالَ جَاءَنَي رَسُولُ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) يَعُودُنِي عَامَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ مِنْ وَجَعٍ اشْتَدَّ بِى فَقُلْتُ يا رسول اللَّهِ قد بَلَغَ بِى مَا تَرَى وَأَنَا ذُو مَالٍ وَلاَ يَرِثُنِى إِلاَّ ابْنَةٌ أَفَأَتَصَدَّقُ بِثُلُثَىْ مَالِى؟ قَالَ: «لاَ» . قُلْتُ فِالشَّطْرِ يا رسول اللَّهِ قَالَ: «لاَ». قُلْتُ فالثُّلُثُ قَالَ: الثُّلُثُ وَالثُّلُثُ كَبِيرٌ أو كَثِيرٌ إِنَّكَ أَنْ تَذَرَ وَرَثَتَكَ أَغْنِيَاءَ خَيْرٌ من أَنْ تَذَرَهُمْ عَالَةً يَتَكَفَّفُونَ الناس وَإِنَّكَ لَنْ تُنْفِقَ نَفَقَةً تَبْتَغِي بها وَجْهَ اللَّهِ إلا أُجِرْتَ بها حتى ما تَجْعَلُ في في امْرَأَتِكَ). { رواه البخاري (1295، 2742، 2936) ومسلم (1628)} واته: سه‌عدى كورِى ئه‌بى وه‌قاص (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: له‌حه‌جى ماڵئاواییدا نه‌خۆش كه‌وتم خه‌ریك بوو بمرم، پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) سه‌ردانى كردم، پێم ووت: ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ): خۆت ئه‌بینى چه‌ند نه‌خۆشم، منیش كه‌سێكى ده‌وڵه‌مه‌ندم كه‌سیش نیه میرات گرم بێت جگه‌له تاقه كچێك، ئایا دروسته دوو سێیه‌كى ماڵه‌كه‌م بكه‌م به‌خێر؟ فه‌رمووى: (نه‌خێر) ووتم: نیوه‌ى بكه‌م به‌خێر ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ؟ فه‌رمووى: (نه‌خێر) ووتم سێ یه‌كى بكه‌م فه‌رمووى سێیه‌كى بكه‌و سێیه‌كیش زۆره، تۆئه‌گه‌ر پاش خۆت منداڵت به‌ده‌وڵه‌مه‌ندى به‌جێ بێڵى باشتره له‌وه‌ى به‌هه‌ژارى جێیان بێڵى وده‌ست له‌خه‌ڵكى پان بكه‌نه‌وه، تۆ هیچ خه‌رجییه‌ك ناكێشیت كه‌مه‌به‌ستت پێى رِه‌زامه‌ندى خوابێت مه‌گه‌ر خوا پاداشتت ئه‌داته‌وه له‌سه‌رى ته‌نانه‌ت ئه‌و پاروه‌ش كه ئه‌یكه‌یت به‌ده‌مى خێزانه‌كه‌ته‌وه. پێنجه‌م: وه‌سیه‌ت بۆ میراتگر دروست نیه: (عن عَمْرِو بن خَارِجَةَ أَنَّ النبي ( صلى الله عليه وسلم ) يقول إِنَّ اللَّهَ أَعْطَى كُلَّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ ولا وَصِيَّةَ لِوَارِثٍ..). { رواه ابن ماجه (2712) والترمذي (2121) والنسائي (6/247) وهو حديث صحيح بشواهده} واته: عه‌مرى كورِى خاریجه (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: بێگومان خوا مافى هه‌موو مافدارێكى داوه وه‌سیه‌ت ناكرێت بۆ میراتگر. (عن أَبَي أُمَامَةَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) يقول إِنَّ اللَّهَ قد أَعْطَى كُلَّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ فلا وَصِيَّةَ لِوَارِثٍ). { رواه ابو داود (2870) والترمذي (2120) وابن ماجه (2713) وهو حديث صحيح} واته: ئه‌بو ئومامه (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوام ( صلى الله عليه وسلم ) بیست فه‌رمووى: بێگومان خوا مافى هه‌موو خاوه‌ن مافێكى داوه كه‌واته وه‌سیه‌تكردن دروست نیه بۆ میراتگر. (عن بن عَبَّاسٍ قال( لو أَنَّ الناس غَضُّوا من الثُّلُثِ إلى الرُّبُعِ فإن رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قال الثُّلُثُ وَالثُّلُثُ كَثِيرٌ). { رواه البخاري (2742) ومسلم (1629)} واته: عه‌بدوڵڵاى كورِى عه‌بباس (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: ئه‌گه‌ر خه‌ڵك وه‌سیه‌تكردنیان بكردایه به‌چواریه‌ك ئه‌وه باشتربوو چونكه پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: ده‌ى سێیه‌ك بكه‌و سێیه‌كیش زۆره. شه‌شه‌م: كه‌ى وه‌سیه‌تكردن حه‌رامه: ئه‌گه‌ر وه‌سیه‌تكردن زیانگه‌یاندنى تێدابێت ئه‌وه حه‌رامه‌و دروست نیه، خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت : ( مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ ) {النساء : ١٢} واته: له‌پاش وه‌سیه‌تێ وه‌سیه‌تى پێكرابێ یان قه‌رزێ كه بێ زیان بێ بۆ میراتگر ئه‌مه برِیاره له‌لایه‌ن خواوه خواش زاناى له‌سه‌رخۆیه. حه‌وته‌م: دانه‌وه‌ى قه‌رز پێشده‌خرێت له‌به‌جێهێنانى وه‌سیه‌ت: (عَنْ سَعْدِ بْنِ الأَطْوَلِ أَنَّ أَخَاهُ مَاتَ وَتَرَكَ ثَلاَثَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَتَرَكَ عِيَالاً فَأَرَدْتُ أَنْ أُنْفِقَهَا عَلَى عِيَالِهِ فَقَالَ النَّبِىُّ (صلى الله عليه وسلم) « إِنَّ أَخَاكَ مُحْتَبَسٌ بِدَيْنِهِ فَاقْضِ عَنْهُ ». فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَدَّيْتُ عَنْهُ إِلاَّ دِينَارَيْنِ ادَّعَتْهُمَا امْرَأَةٌ وَلَيْسَ لَهَا بَيِّنَةٌ. قَالَ « فَأَعْطِهَا فَإِنَّهَا مُحِقَّةٌ»). { رواه ابن ماجه (2433)} واته: سه‌عدى كورِى ئه‌توه‌ل (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: براكه‌ى مرد، سێ سه‌د درهه‌م وچه‌ند هه‌تیوێكى لێ به‌جێما، منیش ویستم پاره‌كه‌ى بكه‌مه خه‌رجى منداڵه‌كانى، جا پێغه‌مبه‌ر (صلى الله عليه وسلم) فه‌رمووى: براكه‌ت رِاگیراوه به‌هۆى قه‌رزاریه‌كه‌یه‌وه، كه‌واته بۆى بده‌ره‌وه ئه‌ویش ووتى: ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله عليه وسلم) هه‌موویم بۆ داوه‌ته‌وه دوو دینارى نه‌بێت، ئافره‌تێك داواى ده‌كات وشایه‌تى نیه فه‌رموى: كه‌وابوو بیده‌ره‌وه چونكه ئه‌و رِاست ده‌كات. هه‌شته‌م: گه‌وره‌و كاربه‌ده‌ستى موسڵمانان قه‌رزى مردووى قه‌رزارى نه‌بوو ده‌داته‌وه: ئه‌گه‌ر كه‌سێك مردو قه‌رزار بوو هیچى لێ به‌جێنه‌ما قه‌رزه‌كه‌ى لێ بده‌نه‌وه ئه‌وه كاربه‌ده‌ست وگه‌وره‌ى موسڵمانان قه‌رزه‌كه‌ى بۆ ده‌داته‌وه له خه‌زێنه‌ى ده‌وڵه‌ت. (عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ ( رضى الله عنه ) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) كَانَ يُؤْتَى بِالرَّجُلِ الْمُتَوَفَّى عَلَيْهِ الدَّيْنُ فَيَسْأَلُ « هَلْ تَرَكَ لِدَيْنِهِ فَضْلاً » . فَإِنْ حُدِّثَ أَنَّهُ تَرَكَ لِدَيْنِهِ وَفَاءً صَلَّى ، وَإِلاَّ قَالَ لِلْمُسْلِمِينَ « صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ » . فَلَمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْفُتُوحَ قَالَ « أَنَا أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فَمَنْ تُوُفِّىَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَتَرَكَ دَيْنًا فَعَلَىَّ قَضَاؤُهُ ، وَمَنْ تَرَكَ مَالاً فَلِوَرَثَتِهِ»). { رواه البخاري 2298. ومسلم 14/ 1619} واته: ئه‌بو هوره‌یره (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پیاوى مردووى قه‌رزاریان ده‌هێنایه خزمه‌تى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله عليه وسلم) جا پرسیارى ده‌كرد ئایا هیچ زیاده‌یه‌كى لێ به‌جێماوه بۆ دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه جا ئه‌گه‌ر پێى بوترایه به‌شى دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه‌ى به‌جێ هێشتووه نوێژى (مردووى) له‌سه‌رده‌كرد، ئه‌گه‌رنا به‌موسڵمانانى ده‌فه‌رموو: (نوێژبكه‌ن له‌سه‌ر هاوه‌ڵه‌كه‌تان) جا كاتێك خواى گه‌وره ده‌روى ته‌واوى لێ كرده‌وه فه‌رمووى: من له ئیماندار له خۆیان له‌پێشترم بۆیان جا هه‌ركه‌س له‌ئیمانداران مرد له‌پاش خۆى قه‌رزى به‌جێهێشت ئه‌وه دانه‌وه‌ى له‌سه‌ر منه، ئه‌وه‌ش له‌پاش خۆى ماڵ وسامانى به‌جێهێشت ئه‌وه بۆ میراتگره‌كانى. نۆیه‌م: له‌پێشه‌كى وه‌سیه‌ته‌كه‌دا ئه‌مه ده‌نوسرێت: (عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ : كَانُوا يَكْتُبُونَ فِى صُدُورِ وَصَايَاهُمْ بسم الله الرحمن الرحيم هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ فُلاَنُ ابْنُ فُلاَنٍ أَوْصَى أَنَّهُ يَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لاَ رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ وَأَوْصَى مَنْ تَرَكَ بَعْدَهُ مِنْ أَهْلِهِ أَنْ يَتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَأَنْ يُصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِهِمْ وَيُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ وَأَوْصَاهُمْ بِمَا وَصَّى بِهِ إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبَ ( يَا بَنِىَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ)) { رواه الداقطني (4/154) (16) والبيهقي (6/287)} واته: ئه‌نه‌س (رِه‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: هاوه‌ڵان له‌پێشه‌كى وه‌سیه‌ته‌كانیاندا ئه‌مه‌یان ده‌نوسى: به‌ناوى خواى به‌خشنده‌ى میهره‌بان، ئه‌مه ئه‌و وه‌سیه‌ته‌یه فڵانى كورِى فڵان كردویه‌تى: شایه‌تى ئه‌دا كه هیچ به‌ستراوێكى رِاست نیه جگه له‌خواى تاك وته‌نیاى بێ هاوتا وه موحه‌مه‌دیش به‌نده‌و نێردراوى خوایه وه‌بێگومان رِۆژى دوایى دێت وگومانى تێدانیه وه‌به‌رِاستى خوا هه‌موو ئه‌وانه‌ى له گۆرِه‌كاندان زیندوویان ده‌كاته‌وه، وه وه‌سیه‌ت بكات بۆ ئه‌و كه‌س وكاره‌ى لێ ى به‌جێماوون له‌خوا بترسن ونێوانیان چاك كه‌ن وگوێرِایه‌ڵى فه‌رمانى خواو پێغه‌مبه‌رى خوا بن ئه‌گه‌ر باوه‌رِدارن وه‌سیه‌تیان بۆ بكات به‌و وه‌سێته‌ى كه ئیبراهیم و یه‌عقوب وه‌سێتیان پێكرد بۆ كورِه‌كانیان (رِۆڵه‌كانم بێگومان خوا ئایینى ئیسلامي بۆ هه‌ڵبژاردون كه‌واته به‌موسڵمانێتى نه‌بێ مه‌مرن). له‌كۆتاییدا له‌په‌روه‌ردگار ده‌پاڕێمه‌وه له گوناهـ وتاوانی هه‌مووان خۆش بێت و بمانگێڕێت به ئومه‌تی محمد المصطفی و له‌شه‌ڕی شه‌یتان و شوێنكه‌وتوانی بمانپارێزێت ( ئامین ).
