ئه‌م بابه‌ته وه‌رگیراوه له كتێبی ( مختصر الفقه الإسلامي ) دانه‌ره‌كه‌ی شێخ موحه‌ممه‌د ئیبراهیم ئه‌لتویجریه، وه بریتیه له: ١- واتاى یه‌كتاپه‌رستى. ٢- تێگه‌یشتن له یه‌ك خوا په‌رستى. ٣- به‌شه‌كانى یه‌كتاپه‌رستى. ٤- حوكمى دانپێدانان به یه‌كخواپه‌رستى. 5- فه‌زلی یه‌كتاپه‌رستی.
التفاصيل
یه‌كتاپه‌رستى مانای یه‌كتاپه‌رستی: واته: ئه‌نجامدانى تایبه‌تمه‌ندى و ئه‌وه‌ى پێویسته بۆ خواى تاك و ته‌نها به‌وه‌ى كه به‌نده دڵنیابێت كه خواى گه‌وره یه‌كه و هاوه‌ڵى نییه له په‌روه‌ردگارێتى و خوایه‌تى و ناو و سیفه‌ته‌كانى. واتاكه‌ى: ئه‌وه‌یه به‌نده دڵنیا بێت و دان پێدانان ده‌ربڕێت كه خواى گه‌وره خۆى په‌روه‌ردگار و خاوه‌نى هه‌موو شتێكه، درووستكه‌ر و هه‌رڵسوڕێنه‌رى هه‌موو گه‌ردوونه، هه‌ر خۆیشى شایسته‌ى په‌رستنه به‌بێ هاوه‌ڵ دانان، هه‌موو په‌رستراوێكیش جگه له ئه‌و پووچه‌ڵه، هه‌ر خواى گه‌وره‌شه هه‌موو سیفه‌ته‌كانى ته‌واویى و بێ عه‌یبى له‌خۆ گرتووه، پاریزراوه له هه‌موو كه‌موكوڕیه‌ك، ناوه جوانه‌كان و سیفه‌ته به‌رزه‌كانى هه‌ر بۆخۆیه‌تى. خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: {اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى}طه 8. تێگه‌یشتن له یه‌ك خوا په‌رستى. خواى په‌روه‌ردگار ته‌نها و بێ هاوه‌ڵه، هاوشێوه‌ى نیه له خۆى و ناو و سیفه‌ته‌كان و كرداره‌كانیدا هه‌رخۆى سه‌رگه‌وره و پادشایه و، هه‌موان به‌نده‌و درووستكراوى ئه‌ون: { قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ، اللَّهُ الصَّمَدُ ، لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ } الإخلاص 1-4 خواى گه‌وره خۆى به‌هێزه و جگه له خۆى لاوازه... به‌توانایه و جگه له خۆى بێ ده‌سه‌ڵاته، گه‌وره‌یه و جگه له خۆى بچووكه، ده‌وڵه‌مه‌نده و هه‌موان پێویستیان پێیه‌تى، خاوه‌ن هێز و هه‌قه و، هه‌موو په‌رستراوێك جگه له‌خۆى پووچه‌ڵه، {ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ} الحج62، مه‌زنه و كه‌سیش نیه له‌و مه‌زنتر، پایه‌داره و كه‌سیش نییه له‌و پایه‌دارتر، گه‌وره‌یه و كه‌سیش نیه له‌و گه‌وره تر، به به‌زه‌ییه و كه‌سیش نییه له‌و به به‌زه‌یی تر. پاكى و پاراوى بۆ ئه‌و زاته به‌هێزه‌ى كه هێزى له‌هه‌موو هێزێكدا درووست كردووه، به‌توانایه و توانینى له هه‌موو خاوه‌ن توانایه‌ك دووست كردووه، به به‌زه‌یى و میهره‌بانه كه میهره‌بانى به‌خشیوه‌ته هه‌موو خاوه‌ن سۆز و به‌زه‌ییه‌ك، زانایه و فێركه‌رى هه‌موو درووستكراوێكه، ڕۆزیده‌ره كه په‌روه‌ردگارى هه‌موو ڕۆزى و ڕۆزى پێدراوه‌كانه، {ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ} الانعام102. پاكى و بێ عه‌یبى هه‌ر بۆ خۆیه‌تى، خواى ڕاسته‌قینه‌یه كه ته‌نها خۆى شایه‌نى په‌رستنه نه‌ك هیچ كه‌سى تر، شایه‌نى په‌رستنه به‌هۆى مه‌زنى و جوانى و چاكه‌ى زۆرى، هه‌ر ته‌نها خۆیشى خاوه‌ن ناوى جوان و سیفه‌تى به‌رزه: { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ} الشورى/ 11 . توانایه و زانایه هه‌رچى بیه‌وێت ئه‌نجامى ئه‌دات، هه‌رچى حوكم و بڕیارێكیش بیه‌وێت ئه‌نجامى ئه‌دات، { أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ} الاعراف54. یه‌كه‌مه له‌پێش هه‌موو شتێك، كۆتایه پاش هه‌موو شتێك، دیاره له‌سه‌رووى هه‌موو شتێكه‌وه... تاك و نه‌نها و بێ هاوه‌ڵه: { هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآَخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ } الحدید 3. به‌شه‌كانى یه‌كتاپه‌رستى: - ئه‌و یه‌كخواپه‌رستنه‌ى پێغه‌مبه‌ران بانگه‌وازیان بۆ كردووه و له كتێبه دابه‌زێنراوه‌كاندا هاتووه دوو جۆرن: 1- یه‌كه‌م: یه‌كخواپه‌رستن له زانین و جێگیركردندا، پێى ده‌وترێت یه‌كخواپه‌رستنى په‌روه‌ردگارێتى و ناو و سیفه‌ته‌كان، كه بریتییه له جێگیركردنى ڕاستى زاتى په‌روه‌ردگار و ئه‌نجامدانى یه‌كخواپه‌رستى له‌ڕووى ناو و سیفه‌ت و كرداره‌كانى. واتاكه‌ى: به‌نده دڵنیابێت و دان به‌وه‌دا بنێت كه خواى گه‌وره خۆى په‌روه‌ردگاره و خاوه‌نه و هه‌ڵسوڕێنه‌رى گه‌ردوونه، له‌ئه‌وپه‌ڕى ته‌واوى و بێ عه‌یبیدایه له زات و ناو و سیفه‌ت و كرداره‌كانیدا، زانایه له‌هه‌موو شتێك و خاوه‌ن موڵكه و توانا و ده‌سه‌ڵاتى به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا هه‌یه، ناوى جوان و سیفه‌تى باڵا هه‌ر بۆ خۆیه‌تى: { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ } الشورى 11. 2- دووه‌م: یه‌كخواپه‌رستن له‌مه‌به‌ست و خواپه‌رستن و داواكردندا، پێى ده‌وترێت: یه‌كخواپه‌رستى خوایه‌تى و په‌رستن، كه بریتی یه له ئاراسته‌كردنى هه‌موو جۆره په‌رستنێك وه‌كو پاڕانه‌وه و نوێژ و ترس و ئومێد بۆ خواى گه‌وره. واتاكه‌ى: به‌نده دڵنیابێت و دان به‌وه‌دا بنێت كه خواى گه‌وره خۆى خاوه‌نى خوایه‌تى یه به‌سه‌ر هه‌موو درووستكراوه‌كانى، هه‌ر خۆیشى شایسته‌ى په‌رستنه نه‌ك هیچ كه‌سێكى تر، ڕه‌وا نیه هیچ جۆره په‌رستنێك وه‌كو پاڕانه‌وه و نوێژ و هاوار پێكردن و پشت به‌ستن به‌خوا و ترس و ئومێد و قوربانى كردن و نه‌زركردن و شتى له‌و شێوه ئاراسته بكرێت بۆ هیچ كه‌سێك جگه له خواى گه‌وره، هه‌ركه‌سێكیش ئه‌و كاره بكات هاوه‌ڵى بۆ خوا بڕیار داوه و بێ باوه‌ڕه، وه‌كو خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { وَمَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آَخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ } المؤمنون117. حوكمى دانپێدانان به یه‌كخواپه‌رستى: 1- یه‌كتاپه‌رستنى خوایه‌تى و په‌رستن زۆربه‌ى خه‌ڵكى نكۆڵیان لێ كردووه، بۆیه خواى گه‌وره پێغه‌مبه‌رانى ڕه‌وانه كردووه بۆ خه‌ڵكى و كتێبى بۆ ڕه‌وانه كردوون بۆئه‌وه‌ى فه‌رمانیان پێ بكه‌ن ته‌نها خواى گه‌وره بپه‌رستن و، واز بێنن له په‌رستنى جگه له‌و. 2- خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ } الأنبياء 25. 3- هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تى: { وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اُعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ...} النحل 36. 4- په‌رستنى په‌روه‌ردگارێتى، مرۆڤ دانى پێداده‌نێ به‌پێى فیتره‌ت و ته‌ماشاكردنى بۆ گه‌ردوون، ته‌نها دانپێدانانیش به‌س نیه بۆ باوه‌ڕ هێنان به خواى گه‌وره و ڕزگار بوون له سزا، چونكه ئیبلیس و بتپه‌رستانى عه‌ره‌ب دانیانپێدانا و هیچ كه‌ڵكیشى بۆیان نه‌بوو، چونكه دانیان نه‌نابوو به یه‌كتاپه‌رستى عیباده‌ت بۆ ته‌نها خواى گه‌وره. بۆیه هه‌ركێ دان بنێ به یه‌كتاپه‌رستنى په‌روه‌ردگاریدا به‌ته‌نها، نه یه‌كتاپه‌رسته و نه موسوڵمانه، خوێن و ماڵیشى پارێزراو نابێت تاوه‌كو یه‌كتاپه‌رستى خوایه‌تى نه‌سه‌لمێنێت و، شایه‌تى (لا إله إلا الله) نه‌دات كه خواى گه‌وره هیچ هاوه‌ڵێكى نییه و هه‌ر ته‌نها خۆیشى شایه‌نى په‌رستنه نه‌ك هیچ كه‌سێكى تر و، وابه‌سته ببێت به په‌رستنى ته‌نها خواى په‌روه‌ردگار به‌بێ هاوه‌ڵ. یه‌كتاپه‌رستنى په‌روه‌ردگارێتى و خوایه‌تى وابه‌سته‌ى یه‌كترن: 1- یه‌كتاپه‌رستنى په‌روه‌ردگارێتى په‌یوه‌سته به یه‌كتاپه‌رستنى خوایه‌تى، بۆیه هه‌ركێ دان بنێ به‌وه‌ى خواى گه‌وره په‌روه‌ردگار و درووستكه‌ر و خاوه‌ن و ڕۆزیده‌ره پێویست ده‌بێ له‌سه‌رى دانبنێت به‌وه‌ى كه جگه له خواى گه‌وره كه‌س نییه شایسته‌ى په‌رستن بێت هه‌ربۆیه ڕه‌وا نییه هاوار بكات یان پشت ببه‌ستێت به كه‌سێك جگه له خواى گه‌وره، هیچ جۆره په‌رستنێكیش ئاراسته‌ى كه‌س نه‌كات جگه له خواى گه‌وره، هه‌روه‌ها یه‌كتاپه‌رستنى خوایه‌تى وابه‌سته‌یه به یه‌كتاپه‌رستنى په‌روه‌ردگارێتى، چونكه هه‌موو كه‌سێك خواى گه‌وره بپه‌رستێت و هاوه‌ڵى بۆ په‌یدا نه‌كات، بێ گومان باوه‌ڕى وایه كه خواى گه‌وره په‌روه‌ردگار و درووستكه‌ر و خاوه‌نێتى. 2- په‌روه‌ردگارێتى و خوایه‌تى جارى واهه‌یه پێكه‌وه باس ده‌كرێن و جارى واش هه‌یه به جیا، بۆیه له واتاكانیاندا جیا ده‌بنه‌وه، به‌واتاى په‌روه‌ردگار و خاوه‌ن و بڕیارده‌ر دێت واته خواى په‌روه‌ردگارى ڕاسته‌قینه كه ته‌نها خۆى شایسته‌ى په‌رستنه نه‌ك كه‌سى تر، وه‌كو خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ، مَلِكِ النَّاسِ ، إِلَهِ النَّاسِ }. 3- جارى واش هه‌یه به جیا باس ده‌كرێت و له واتاكانیدا یه‌ك ده‌گرنه‌وه، وه‌كو خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ...} 164 الأنعام. ڕاستى یه‌كتاپه‌رستى و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ى: ڕاستیه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه مرۆڤ بڕوانێته هه‌موو شته‌كان كه له لاى خواى گه‌وره‌وه‌یه و، بیرى خۆى ببڕێت له‌هه‌موو هۆكارێك جگه له خواى گه‌وره، ته‌ماشاى چاكه و خراپه و سوود و زیان و شتى له‌و شێوه بكات كه هه‌مووى له لاى خواوه‌یه و، ته‌نها ئه‌و زاته‌ش بپه‌رستێت و كه‌سى تر نه‌په‌رستێت. به‌رووبوومه‌كانى ڕاستى یه‌كتاپه‌رستى: ته‌نها پشت به‌خوا به‌ستن و، وازهێنان له سكاڵابردنه لاى كه‌س جگه له‌خواى گه‌وره و، لۆمه‌نه‌كردنى خه‌ڵكى و، ڕازى بوون له‌خواى گه‌وره و خۆشویستنى و ڕازى بوون به بڕیارى و به‌جوانى په‌رستنى و پابه‌ندبوون به گوێڕایه‌ڵى كردنى. فه‌زڵى یه‌كتاپه‌رستى: 1- خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { الَّذِينَ آَمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ } الأنعام82. 2- له عوباده‌ى كوڕى صامیت ڕه‌زاى خواى لێبێت، پێغه‌مبه‌ر دروودى خواى له‌سه‌ر بێت فه‌رموویه‌تى: ((مَنْ شَهِدَ أَنْ لا إلَـهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَـهُ، وَأَنَّ مُـحَـمّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُـهُ، وَأَنَّ عِيْسَى عَبْدُ الله وَرَسُولُـه، وَكَلِـمَتُـهُ أَلْقَاهَا إلَـى مَرْيَـمَ وَرُوحٌ مِنْـهُ، وَالجَنَّـةُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ، أَدْخَلَـهُ اللهُ الجَنَّةَ عَلَى مَا كَانَ مِنَ العَمَلِ)) . متفق علیه. پاداشتى یه‌كتاپه‌رستى: 1- خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { وَبَشِّرِ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ } البقره 25. 2- له جابره‌وه ڕه‌زاى خواى لێبێت فه‌رموویه‌تى: پیاوێك هاته خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر دروودى خواى له‌سه‌ر بێت وتى: ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا چین ئه‌و دوو شته كه پێویستن، پێغه‌مبه‌ر دروودى خواى له‌سه‌ر بێت فه‌رمووی: (( من مات لا يشرك بالله شيئا دخل الجنة . ومن مات يشرك بالله شيئا دخل النار )) أخرجه مسلم. واته: هه‌ركێ له دونیا ده‌رچێت و هاوه‌ڵى بۆ خوا دانه‌نابێت ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه، هه‌ركێیش له دونیا ده‌رچێت و هاوه‌ڵى بۆ خوا دانابێت ده‌چێته دۆزه‌خه‌وه. مه‌زنى وشه‌ى یه‌كتاپه‌رستى: له (عبد الله بن عمر بن العاص)ه‌وه ڕه‌زاى خواى لێبێت: پێغه‌مبه‌ر دروودى خواى له‌سه‌ر بێت فه‌رموویه‌تى: (( إن نبي الله نوحا عليه السلام لما حضرته الوفاة قال لابنه إني قاص عليك الوصية آمرك باثنتين وأنهاك عن اثنين آمرك بلا إله إلا الله فإن السموات السبع والأرضين السبع لو وضعت في كفة ووضعت لا إله إلا الله في كفة رجحت بهن لا إله إلا الله ولو أن السموات السبع والأرضين السبع كن حلقة مبهمة قصمتهن لا إله إلا الله وسبحان الله وبحمده فإن بها صلاة كل شيء وبها يرزق الخلق وأنهاك عن الشرك والكبر ...)) أخرجه أحمد والبخاری فی الأدب المفرد 134 واته: پێغه‌مبه‌رى خوا نوح سه‌لامى خواى لێبێت كاتێك سه‌ره‌مه‌رگى نزیك بوویه‌وه به كوڕه‌كه‌ى فه‌رموو: من ڕاسپارده‌كه‌ى خۆمت بۆ ده‌گێڕمه‌وه، به دووشت فه‌رمانت پێ ده‌كه‌م ، فه‌رمانت پێ ده‌كه‌م به (لا إله إلا الله)، چونكه ئه‌گه‌ر حه‌وت ئاسمانه‌كان و حه‌وت زه‌ویه‌كان بخه‌نه تاى ته‌رازوویه‌كه‌وه و (لا إله إلا الله)ش بخرێته تایه‌كى تره‌وه، تاى (لا إله إلا الله) قورستر ده‌بێت، ئه‌گه‌ر حه‌وت ئاسمانه‌كه و حه‌وت زه‌ویه‌كه‌ش ئه‌ڵقه‌یه‌كى داخراو بوایه (لا إله إلا الله وسبحان الله وبحمده) ده‌یشكاندن چونكه ئه‌وه نوێژى هه‌موو شتێكه، هه‌ر به‌وه‌ش خه‌ڵكه ڕۆزى ده‌درێن، هاوه‌ڵ بۆ خوا بڕیاردان و له‌خۆبایى بوونیشت لێ قه‌ده‌غه ده‌كه‌م. ته‌واوى یه‌كتاپه‌رستى: یه‌كتاپه‌رستى ته‌‌واونابێت به په‌رستنى خواى گه‌وره نه‌بێت به‌بێ هاوه‌ڵ بڕیاردان و خۆ له‌تاغووت به‌دوور گرتن، وه‌كو خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ} النحل 36. شێواز و سیفه‌تى تاغوت: (الطاغوت): هه‌موو شتێكه كه به‌نده سنوورى پێ ببه‌زێنێت له‌ڕووى په‌رستراوێتى یه‌وه وه‌كو بت و سه‌رگه‌وره و زاناى خراپ، یان سه‌ركرده و سه‌رۆك و ناودارانى یاخى بوو له‌پابه‌ندبوون له فه‌رمانه‌كانى خواى گه‌وره. تاغوته‌كان زۆرن به‌ڵام سه‌رانیان پێنجن: ئیبلیس خواى گه‌وره بمانپارێزێت، كه‌سێكیش به‌ڕه‌زامه‌ندى خۆى بپه‌رسترێت، یان كه‌سێك خه‌ڵكى بۆ په‌رستنى خۆى بانگ بكات، یان كه‌سێك بانگه‌شه‌ى زانینى غه‌یب بكات، كه‌سێكیش كه حوكم به شتێكى جگه له قورئان بكات، خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: { اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آَمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ } البقرة 257.
