برایه‌تی و براده‌ری له ئیسلامدا ئادابی خۆی هه‌یه، به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستادا كه‌م جێبه‌جێ و ڕه‌چاو ئه‌كرێت، بۆیه زۆر جار خۆشه‌ویستی له‌نێوان دوو براده‌ردا ده‌بێته‌ناخۆشی و ڕق له‌یه‌ك بوون، ئه‌گه‌ر هه‌ردوو براده‌ره‌كه‌به‌ڕاستی ئادابی برایه‌تی و براده‌ریه‌تی جێبه‌جێ بكه‌ن ئه‌وه‌جودایی له‌نێوانیان روونادات و شه‌یتتان ناتوانێت زه‌فه‌ریان پێ ببات.
التفاصيل
ئادابی برایه‌تی له پێناو خوادا خوێنه‌ری به‌ڕێز: پێم خۆشه‌ئه‌م بابه‌ته‌بخه‌مه‌به‌رده‌ستی ئێوه‌ی به‌ڕێز كه‌له‌ئه‌ساسدا له‌نوسینی به‌ڕێز سه‌ربه‌ست جه‌باری یه له ( كتێبی رێنومايي موسڵمانان بۆ ئادابه‌شه‌رعیه‌كان ) هاتوه، منیش پێم باش بوو جارێكی تر بینوسمه‌وه‌بۆ ئه‌وه‌ی موسڵمانان زیاتر سوودی لێ وه‌ڕگرن و بیخوێننه‌وه‌له‌سایتێكی وه‌كو ( ئیسلام هاوس ـ به‌شی كوردی ) كه‌تایبه‌ته‌به‌زانستی شه‌رعی، داواكارم له‌خوای گه‌وره‌پاداشتی هه‌موو لایه‌ك بداته‌وه‌به‌چاكه. خۆشه‌ویستان: برایه‌تی و براده‌ری له‌ئیسلامدا ئادابی خۆی هه‌یه، به‌ڵام له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستادا كه‌م جێبه‌جێ و ڕه‌چاو ئه‌كرێت، بۆیه‌زۆر جار خۆشه‌ویستی له‌نێوان دوو براده‌ردا ده‌بێته‌ناخۆشی و ڕق له‌یه‌ك بوون، ئه‌گه‌ر هه‌ردوو براده‌ره‌كه‌به‌ڕاستی ئادابی برایه‌تی و براده‌ریه‌تی جێبه‌جێ بكه‌ن ئه‌وه‌جودایی له‌نێوانیان روونادات و شه‌یتتان ناتوانێت زه‌فه‌ریان پێ ببات. هه‌ڵبه‌ته‌هیچ بیروباوه‌ڕێك به‌بێ بوونی خۆشه‌ویستی و هاوكاری و برایتی له‌نێو هه‌ڵگرانیدا ناتوانێت له‌هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تی دا هه‌ڵ بكات،جا بۆیه‌ئاینی ئیسلامی پیرۆز زیاد له هه‌موو بیروباوه‌ڕێكی تر جه‌ختی له‌سه‌ر بوونی برایه‌تی و هاوكاری له‌نێو هه‌ڵگرانی كردۆته‌وه‌و هانی ئه‌وه‌ی داون به‌جۆرێك بن كه‌له‌نێو یه‌كتریدا بتوێنه‌وه‌و له‌هه‌موو خۆشیه‌ك و ناخۆشیه‌كی ژیاندا خۆیان وه‌ك جه‌سته‌یه‌ك پیشان بده‌ن،كه‌له‌ڕاستیدا یاره‌به‌ڕێزه‌كانی پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) توانیان ئه‌و ده‌قانه‌بگۆڕن بۆ گۆڕه‌پانی كرده‌وه‌و گیانی به‌به‌رداكه‌ن و وه‌ك قورئانێكی زیندوو به‌سه‌ر زه‌وی دا بگه‌ڕێن،جا بۆیه‌بێویسته‌له‌سه‌ر موسوڵمانانی ئێستا چاو له‌پێشینه‌به‌ڕێزه‌كانی خۆیان بكه‌ن تا جارێكی تر ئه‌و كۆمه‌ڵه‌دروست ببێته‌وه،وه‌ئه‌ویش ده‌كرێ به‌جێ به‌جێ كردنی ئه‌و ئادابانه‌ی كه‌خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمانیان پێ كردووه،ئێمه‌ش لێره‌دا به‌كورتی ئادابی برایه‌تی باس ده‌كه‌ین : 1. پێویسته‌له‌سه‌ر به‌نده‌ی موسڵمان كاتێك به‌براكه‌ی گه‌یشت پێش ئه‌وه‌ی قسه‌ی له‌گه‌ڵ دا بكات سڵاوی لێ بكات خۆ ئه‌گه‌ر هاتوو پێش سڵاوكردن قسه‌ی كرد ئه‌وه‌نابێت وه‌ڵام بدرێته‌وه‌هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت:(( مَنْ بدأ بالكلامِ قبلَ السلام فلا تُجيبوهُ حتّى يبدأ بالسلامِ ))متفق عليه،واته:( هه‌ركه‌س ده‌ستی كرد به‌قسه‌پێش سڵاوكردن وه‌ڵامی مه‌ده‌نه‌وه‌هه‌تا به‌سڵاو ده‌ست پێ ده‌كات). 2. كاتێك كه‌نه‌خۆش بوو پێویسته‌بچێت بۆلای و سه‌ردانی بكات و نزای چاك بوونه‌وه‌ی بۆ بكات و ئه‌گه‌ر بۆی كرا له‌گه‌لی دا بچێت بۆ نه‌خۆشخانه،چونكه‌پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت: (( عُودوا المريضَ ))رواه البخاري،واته:( سه‌ردانی نه‌خۆش بكه‌ن )، هه‌روها ده‌فه‌رموێت:(( حقُّ المُسلِمِ على المُسلِم خمس: ردُّ السلام، وعيادة المريض..))متفق عليه،واته:( مافی موسڵمان له‌سه‌ر موسوڵمان پێنجه: وه‌ڵامدانه‌وه‌ی سڵاو،سه‌ردانی نه‌خۆش..). 3. كاتێ براكه‌ت سوێندی خوارد له‌سه‌ر شتێكی حه‌ڵاڵ به‌قسه‌ی بكه‌و سوێنده‌كه‌ی مه‌شكێنه،( به‌رائی كوڕی عازه‌ب )( ره‌زای خوای لێ بێ )ده‌فه‌رموێت:(( أمَرَنا رسولُ اللهِ بِسب...وابرؤا المُقسم..)).واته: پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمانی پێ كردووین به‌حه‌وت شت: ...... به‌جێ هێنانی سوێند..). 4. كاتێك براكه‌ت ئامۆژگاری كردی گوێ ی بۆ بگره‌و خۆت به‌زل مزانه و پێت نا خۆش نه‌بێت چونكه‌ئاینی به‌رزی ئیسلام بریتی یه‌له‌ئامۆژگاری و دڵسۆزی به‌رانبه‌ر یه‌كتر هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت:(( الدينُ النَصيحةُ ، قُلنا لِمَنْ ؟ قالَ : لله ، ولكتابه ، ولِرسولِهِ ، و لأئِمَّةِ المسلمينَ وعامّتهم ))رواه المسلم،واته:( ئایین دڵسۆزی و ئامۆژگاری یه،ووتمان بۆ كێ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )؟ فه‌رمووی: بۆ خوا و قورئان و پێغه‌مبه‌ر و پێشوای موسڵمانان و خه‌ڵكی به‌گشتی ). وه‌كاتێك كه‌موسڵمانێك هه‌ڵه‌یه‌كت بۆ چاك ده‌كاته‌وه‌پێویسته‌زۆر به‌دڵ فراوانی یه‌وه‌وه‌ری گریت و نازی خێری بۆ بكه‌یت نه‌ك سووربیت له‌سه‌ر هه‌ڵه‌كه‌ت،عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب (ره‌زای خوای لێ بێت)ده‌فه‌رموێت: { رحمَ الله امرءا اهدى إلي عُيُوبي }واته:( ره‌حمه‌ت و میهره‌بانی خوا له‌و كه‌سه‌ی كه‌هه‌ڵه‌كانم به‌دیاری بۆ ده‌نێرێت). 5. پێویسته‌موسڵمان ئه‌و شته‌ی كه‌بۆخۆی پێ ی خۆش بێت چونكه‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:( لا يؤمنُ أحدُكم حتّى يُحبَّ لأخيهِ ما يُحبُّ لِنَفسِهِ )متفق عليه،واته:( كه‌ستان ئیمانتان تواو دامه‌زرا و نابێت تاوه‌كو ئه‌وه‌ی بۆخۆتان پێتان خۆشه‌بۆ برا ئیمانداره‌كانیشتان پێتان خۆش ده‌بێت). 6. پێویسته موسڵمان یارمه‌تی براكه‌ی بدات وسه‌ری خات و كاتێ كه‌سته‌می لێده‌كرد و ده‌چه‌وسێنرایه‌وه‌وه‌كاتێ كه‌سته‌می ده‌كرد،ئه‌نه‌س ( ره‌زای خوای لێ بێ )ده‌فه‌رموێت: پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم )فه‌رموویه‌تی:(( انصُر أخاكَ ظالِما أو مظلوماً ، فقالَ رجلُ: يا رسولُ الله أنصُرُهُ إذا كانَ مظلوماً ، أرأيتَ إنْ كانَ ظالماً كيفَ أنصُرهُ ؟ قالَ : تَحجِزهُ أو تَمنَعه مِنَ الظلمِ فإنَّ ذلكَ نصرٌ ))رواه البخاری،واته:( براكه‌ت سه‌رخه‌و یارمه‌تی بده‌كاتێ كه‌سته‌می ده‌كرد وكاتێ سته‌می لێ ده‌كرا،پیاوێ ووتی: ئه‌ی ئه‌گه‌ر سته‌می ده‌كرد چۆن یارمه‌تی بده‌م؟فه‌رمووی: مه‌هێله‌ئه‌وسته‌مه‌بكات ئه‌وه‌باشترین یارمه‌تی یه‌بۆی!). 7 . دروست نی یه‌موسڵمان به‌چاوی سووك و بێ ڕێزو بێ نرخه‌وه‌ته‌ماشای براكه‌ی بكات،چونكه‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت:(( لا يَحِلُّ لِمُسلمٍ أنْ يُشيرَ إلى أخيهِ بنَظرةٍ تُؤذيهِ ))رواه أحمد،واته:( دروست نی ی ه حه‌ڵاڵ نی یه‌بۆ موسڵمان ته‌ماشای براكه‌ی بكات به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ناڕه‌حه‌تی كات وتووشی ئازاری كات). 8 . پێویسته‌موسڵمان ڕووی خۆش بێت له‌گه‌ل موسڵماندا و كراوه‌بێت و ( تَكَبُّر)ی نه‌بێت به‌سه‌ری دا،چونكه‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم ) ده‌فه‌رموێت:(( لا تَحقِرَنَّ مِنَ المعروفِ شيئاً ولو أنْ تَلقى أخاكَ بِوجهٍ طليق ))رواه المسلم،واته:( له‌كاری چاكه‌هیچ شتێك كه‌موبێ نرخ و سه‌یر مه‌كه،ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش بێت كه‌به‌ڕوویه‌كی كراوه‌ڕووبه‌ڕووی براكه‌ت ببی). هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت:(( إنَّ اللهَ تعالى أوحى إليَّ أنْ تواضَعوا حتّى لا يَفخرَ أحدٌ على أحدٍ ))رواه أبوداود وابن ماجة،واته:( بێ گومان خوای گه‌وره‌وه‌حی بۆ ناردووم كه‌خۆتان به‌كه‌م بگرن و له‌خۆبایی نه‌بن هه‌تاكو كه‌س شانازی به‌سه‌ر كه‌سدا نه‌كات). 9 . پێویسته موسڵمان خۆی بپارێزێت له‌غه‌یبه‌ت كردنی براكه‌ی و گاڵته‌پێ كردن و ناز ناوی ناشرین و خۆی به‌دوور بگرێت له‌گومانی خراپ بردن به‌براكه‌ی،خوای گه‌وره‌ده‌فه‌رموێت:{ يا أيُّها الذينَ آمنوا لايَسخر قومٌ مِنْ قومِ عسى أن يكونوا خيراً منهم ولا نساءٌ مِنْ نساءٍ عسى أن يكنَ خيراً منهن ولا تلمِزوا أنفُسَكم و لا تنابزوا بالألقاب بِئسَ الإسمُ الفسوقُ بعدَ الإيمان و مَنْ لَمْ يَتُب فأولئِكَ همُ الظالمون * يا أيُّها الذينَ آمنوا اجتنبوا كثيراً مِنَ الظن إنَّ بعضَ الظنِّ إثم و لا تَجسسُوا ولا يغتب بعضُكُم بعضا أيحبُّ أحدكم أنْ يأكلَ لحمَ أخيِهِ ميتاً فَكرِهتموه واتّقوا اللهَ إنَّ اللهَ تواب رحيم }الحجرات:11ـ12،واته:( ئه‌ی كه‌سانێ كه‌بڕواتان هێناوه‌كۆمه‌ڵێ له‌پیاوان له‌ئێوه‌گاڵته‌نه‌كات به‌كۆمه‌ڵی پیاوانی تر ڕه‌نگه‌گاڵته‌پێ كراوه‌كان باشتربن له‌گاڵته‌پێ كه‌ره‌كان هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵی له‌ئافرتانی ئێوه‌گاڵته‌نه‌كات به‌كۆمه‌ڵێ ئافره‌تانی تر ڕه‌نگه‌گاڵته‌پێ كراوه‌كان چاكتر بن له‌گاڵته‌پێ كه‌ره‌كان وه‌عه‌یب و عار له‌یه‌كتر مه‌گرن و ناو ناتۆره‌ی ناشرین له‌یه‌ك مه‌نێن،ناوبردنی خه‌ڵك به‌به‌دكار فاسق دوای بڕواداربوون زۆر پیس و ناشیاوه‌هه‌ركه‌سێ ته‌وبه‌نه‌كات و نه‌گه‌ڕێته‌وه‌ئه‌وه‌خۆیان سته‌مكارن * ئه‌ی كه‌سانێ كه‌بڕواتان هێناوه‌دووركه‌ونه‌وه‌له‌گه‌لێك له‌گومانه‌كان بێ گومان هه‌ندێ له‌گومانه‌كان تاوانه‌وه‌سیخوری جاسوسی مه‌كه‌ن له‌كاری نهێنی یه‌كتردا وه‌غه‌یبه‌تی یه‌كتر مه‌كه‌ن ئایه‌كه‌سێ له‌ئێوه‌پێ ی خۆشه‌گۆشتی برای مردوی خۆی بخوا !! جا ئه‌وه‌تان پێناخۆشه‌ده‌له‌خوا بترسن بێگومان خوای گه‌وره‌ته‌وبه‌وه‌رگر و میهره‌بانه). 10 . دروست نی یه‌له‌سێ رۆژ زیاتر پێكه‌وه‌قسه‌نه‌كه‌ن واته‌تاسێ رۆژ بۆیان هه‌یه‌پێكه‌وه‌قسه‌نه‌كه‌ن وه‌له‌وه‌زیاتر حه‌رامه‌و دروست نی یه‌هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( لا يحَلُّ لِمُسلِمٍ أنْ يَهجُرَ أخاهُ فوقَ ثلاثٍ يَلتقيانِ فَيَعرضُ هذا ويَعرضُ هذا و خيرهما الذي يبدأ بالسلامِ ))متفق علیه،واته:( دروست نی یه‌بۆ هیچ موسڵمانێك كه‌براكه‌ی نه‌دوێنێ و قسه‌ی له‌گه‌ڵ دا نه‌كات له‌سێ رۆژ زیاتر كه‌به‌یه‌ك ده‌گه‌ن ئه‌ویان پشت هه‌ڵده‌كات و ئه‌ویان پشت هه‌ڵده‌كات وه‌باشترینیان ئه‌وه‌یه‌كه‌یه‌كه‌م جار سڵاوده‌كات و قسه‌ده‌كات ).هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت:(( مَنْ هَجَرَ أخاهُ سَنةً فهوَ يَسفِكُ دَمَهُ ))رواه البخاري،واته:( هه‌ركه‌سێ قسه‌له‌گه‌ڵ براكه‌ی دا نه‌كات و نه‌یدوێنێ بۆماوه‌ی ساڵێك وه‌ك ئه‌وه‌وابه‌كه‌خوێنی ڕشتبێت ). هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێت :(( لا يحَلُّ لِمُسلِمٍ أنْ يَهجُرَ أخاهُ فوقَ ثلاثٍ فَمَنْ هَجَرَ فوقَ ثلاثٍ فماتَ دَخلَ النار ))رواه أبو داود والحديث في صحيح الجامع،واته:( دروست نی یه‌بۆ هیچ موسڵمانێك كه‌قسه‌نه‌كات و داببڕێت له‌براكه‌ی له‌سێ رۆژ زیاتر ئه‌گه‌ر له‌سێ رۆژ زیاتر قسه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌كات و داببڕێت و مرد ده‌چێته‌ئاگره‌وه). جا ئه‌م هه‌موو هه‌ڕه‌شه‌یه‌ش بۆ زیاتر پته‌و كردن و به‌هێزكردنی برایه‌تی یه‌له‌نێو موسڵماناندا. 11 . ئه‌گه‌ر ئه‌و برا موسڵمانه‌ی له‌خۆی گه‌وره‌تر بوو ئه‌وه‌پێویسته‌ڕێزی لێ بگرێت و ئه‌گه‌ر له‌خۆی بچوك تر بوو ئه‌وه‌پێویسته‌به‌زه‌یی پیابێته‌وه‌هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( ليسَ مِنّا مَنْ لمْ يَرحمْ صَغيرنا ويُوقِر كبيرنا ))رواه أبو داود،واته:( له‌ئێمه‌نی یه‌هه‌ركه‌س ره‌حم به‌بچوكمان نه‌كات وڕێز له‌گه‌وره‌مان نه‌گرێت). 12 . پێویسته‌له‌سه‌ر موسڵمان یارمه‌تی براكه‌ی بدات چ یارمه‌تی دانی مادی چ جێ به‌جێ كردنی كارێكی پێویست بۆی...هتد به‌تایبه‌تی له‌كاتی لێقه‌وماندا خوای گه‌وره‌ش ده‌فه‌رموێت: { وتعاونوا على البِرّ والتقوى ..}المائدة:2،واته:( یارمه‌تی وكۆمه‌كی یه‌كتر بكه‌ن له‌سه‌ر چاكه‌كردن وته‌قوا..). وه‌كاتێ كه‌په‌نای بۆ برد په‌نای بدات وه كاتێ داوای شتێكی كرد به‌پێ ی توانا بیدات پێ ی پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( مَنْ استعاذَكُم باللهِ فَأعيذوهُ ، ومنْ سألَكُم بالله فأعطوه ، ومنْ دعاكمْ فأجيبوهُ ومنْ صَنَعَ إليكم معروفاً فكافِئُوهُ ))رواه أبو داود والنسائي والحاكم وهو حديث حسن،واته:( هه‌ركه‌سێ په‌نای بۆ هێنان په‌نای بده‌ن،وهه‌ركه‌سێ داوای لێ كردن پێ ی بده‌ن،وه‌هه‌ركه‌سێ ده‌عوه‌تی كردن وه‌ڵامی بده‌نه‌وه،وه‌هه‌ركه‌سێ چاكه‌یه‌كی بۆ كردن ئێوه‌ش چاكه‌كه‌ی بده‌نه‌وه). 13 . نابێت كه‌توڕه‌ی كرد جنێوی پێ بدات،وه‌ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه‌جنێودان به‌موسڵمان به‌هیچ شێوه‌یه‌ك دروست نییه چونكه‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( سِبابُ المُسلمِ فُسوقٌ وقتالُهُ كُفرٌ ))متفق عليه،واته:( جنێو دان به‌موسڵمان به‌دكاری وفاسقی یه‌و كوشتنیشی كوفره). 14 . هه‌روه‌ها دروست نی یه‌موسڵمان گاڵته‌و گه‌مه‌یه‌كی زۆر له‌گه‌ڵ براكه‌یدا بكات چونكه‌پێغه‌مبه‌ر ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( لا تُمارِ أخاكَ ولا تمازِحهُ )) واته:( ده‌مه‌قاڵێ و گاڵته‌و گه‌مه‌و ده‌ست بازی له‌گه‌ڵ براكه‌تدا مه‌كه ). 15 . پێویسته موسڵمان كاتێ كه‌برایه‌كی موسڵمانی مرد شوێن ته‌رمه‌كه‌ی بكه‌وێت چونكه‌پێغه‌مبه‌ری خوا ( صلى الله عليه وسلم )ده‌فه‌رموێت:(( حقُّ المُسلِمِ على المُسلِمِ خمسٌ : ... واتباعُ الجنائز ...))متفق عليه،واته:( مافی موسڵمان له‌سه‌ر موسڵمان پێنجه: شوێن كه‌وتنی ته‌رم..). وه‌هه‌ركه‌سێكیش ئاماده‌ی ته‌رمێكی موسڵمان بێت تاوه‌كو نوێژی له‌سه‌ر ده‌كرێت و ده‌نێژرێت ئه‌وه‌پاداشتی دوو قیراگ واته‌دوو كێوی گه‌وره‌ی بۆ هه‌یه‌وه‌ك له‌فه‌رموده‌كاندا هاتووه. وصلى الله وسلم وبارك على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين
