فوائد ذكر الله عز وجل
از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «يَعْقِدُ الشَّيطَانُ عَلَى قَافِيَةِ رَأسِ أحَدِكُمْ، إِذَا هُوَ نَامَ، ثَلاَثَ عُقَدٍ، يَضْرِبُ عَلَى كُلِّ عُقْدَةٍ: عَلَيْكَ لَيْلٌ طَويلٌ فَارْقُدْ، فَإن اسْتَيقَظَ، فَذَكَرَ اللهَ تَعَالَى انحَلَّتْ عُقْدَةٌ، فَإنْ تَوَضّأ، انْحَلّتْ عُقدَةٌ، فَإنْ صَلَّى، انْحَلَّتْ عُقَدُهُ كُلُّها، فَأصْبَحَ نَشِيطاً طَيِّبَ النَّفْسِ، وَإلاَّ أصْبحَ خَبيثَ النَّفْسِ كَسْلاَنَ»: «هريک از شما شب هنگام که می خوابد، شيطان سه گره بر پُشت سرِ او می زند و هنگامِ بستنِ هر گرهی - در گوش او - می گويد: شبی دراز در پيش داری؛ بخواب. اگر شخص بيدار شود و ذکر الله متعال بگوید، يک گره گشوده می گردد و چون وضو بگيرد، گرهِ ديگری باز می شود و چنانچه نماز بخواند، همه ی گره ها باز می گردد و آن شخص بامدادان با نشاط و سرِحال خواهد بود؛ وگرنه صبح را کسل و بی حال آغاز می کند».
عن أبي هريرة -رضي الله عنه- مرفوعاً: «يَعْقِدُ الشيطان على قَافِيَةِ رأسِ أحدِكم، إذا هو نام، ثلاث عُقَدٍ، يَضْرِب على كل عُقْدَةٍ: عليك لَيلٌ طويل فَارْقُدْ، فإن استيقظ، فذكر الله -تعالى- انحَلَّتْ عُقْدَةٌ، فإن تَوضِّأ، انْحَلّتْ عُقدَةٌ، فإن صلى، انْحَلَّتْ عُقَدُهُ كُلُّها، فأصبح نشيطا طَيِّبَ النفس، وإلا أصبح خَبِيثَ النَّفْس كَسْلَان».
شرح الحديث :
شیطان در پشت سر هرکسی که می خوابد سه گره می زند؛ در روایت مذکور لفظ «العَقْد» به معنای گره آمده است که واقعا این مساله اتفاق می افتد. چنانکه ساحر وقتی می خواهد کسی را سحر کند، نخی را برداشته و گره ای در آن ایجاد می کند و طلسم و سحر خود را بر آن می خواند و به این ترتیب فرد مسحور دچار مشکل می شود. و در روایت ابن ماجه آمده است: «عَلَى قَافِيَةِ رَأسِ أحَدِكُمْ بِاللَّيْلِ حَبْلٌ فِيهِ ثَلَاثُ عُقَدٍ»: «شيطان در شب سه گره بر پُشت سرِ او می زند». و از این جهت گره ها را بر پشت سرش می زند چون مرکز کنترل بدن و تصمیم گیری اش می باشد و گره زدن آن، انسان را مطیع شیطان نموده و به دنبال آن زودتر دعوت او را اجابت می کند. بنابراین چون در این محل گره بزند، می تواند بر روح انسان تسلط یابد و خواب را بر او القا کند. «يَضْرِبُ عَلَى كُلِّ عُقْدَةٍ» یعنی با دست خودش این گره ها را می زند و محل هر گره را کنترل نموده و در هر گره می گوید: «عَلَيْكَ لَيْلٌ طَويلٌ»: مقدار زیادی از شب مانده است؛ هرچه می خواهی بخواب؛ هر وقت از خواب بیدار شوی زمان کافی برای ادای نماز شب داری. «فَارْقُدْ» به خوابت بازگرد. «فَإن اسْتَيقَظَ، فَذَكَرَ اللهَ تَعَالَى انحَلَّتْ عُقْدَةٌ» بنابراین چون بیدار شود و ذکر الله متعال بگوید، به سبب این ذکر، یک گره گشوده می شود. «فَإنْ تَوَضّأ، انْحَلّتْ عُقدَةٌ» و چون وضو بگیرد، به برکت آن یک گره دیگر باز می گردد. و در روایت مسلم آمده است: «وَإِذَا تَوَضَّأَ انْحَلَّتْ عَنْهُ عُقْدَتَانِ»: «و اگر وضو بگیرد، دو گره از او باز می شود». و این غسل کردن از جنابت را نیز شامل می شود. «فَإنْ صَلَّى» و اگر حتی یک رکعت نماز بخواند «انْحَلَّتْ عُقَدُهُ» گره سوم هم باز می شود. و در روایت بخاری آمده است: «انْحَلَّتْ عُقَدُهُ كُلُّها» همه ی گره ها باز می شود. «فَأصْبَحَ نَشِيطاً» و به این ترتیب به علت شادمانی از توفیقی که الله متعال به وی داده و ثوابی که به او وعده داده و باز شدن گره های شیطان از او، صبح را با نشاط آغاز می کند. «طَيِّبَ النَّفْسِ» و سرحال است چون الله متعال با این عمل نیک در وجود او برکت نهاده است. «وَإلاَّ» و اگر هیچیک از این امور سه گانه را انجام ندهد «أصْبحَ خَبيثَ النَّفْسِ كَسْلاَنَ» حال و وضع وی دگرگون بوده و صبح را کسل و بی حال آغاز می کند و این به سبب خباثت شیطان در مورد او و مانع شدن از عملی بوده که معمولا انجام می داده یا مانع وی از عمل کردن به نیت انجام خیر شده است. حافظ بن حجر رحمه الله می گوید: «آشکار است که در نماز شب رازی در رابطه با سرحال بودن انسان نهفته است چنانکه عکس آن نیز صادق می باشد و این به رهنمود الهی در این زمینه اشاره دارد که می فرماید: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْءاً وَأَقْوَمُ قِيلاً»: «بی گمان شب زنده داری [بر نفس] دشوار است و برای گفتار [و نیایش] مناسب تر و استوارتر است».