پرسیارێكه له لایه‌ن ده‌سته‌ی به‌شی كوردی ماڵپه‌ڕی ئیسلام هاوسه‌وه وه‌ڵامی دراوه‌ته‌وه، وه ناوه‌ڕۆكی پرسیاره‌كه ئه‌مه‌یه:" من مه‌بله‌غێك پاره‌م له‌ماوه‌ی چوار ساڵدا به‌قه‌رز داوه به‌كه‌سێكیتر، یه‌عنی هه‌ر مانگه‌و برێك پاره‌م پێداوه.ئێستا ئه‌و پاره‌یه‌م پێدراوه‌ته‌وه، ئایا چۆن زه‌كاته‌كه‌ی بده‌م .؟".
التفاصيل
ئایا ماڵی قه‌رز زه‌كاتی لێ ده‌رده‌كرێت ؟ پرسیار : له‌لایه‌ن برایه‌كه‌وه پرسیارێك ئاراسته‌ی ماڵپه‌ڕه‌كه‌مان كراوه كه‌ئه‌مه ده‌قی پرسیاره‌كه‌یه: "من مه‌بله‌غێك پاره‌م له‌ماوه‌ی چوار ساڵدا به‌قه‌رز داوه به‌كه‌سێكیتر، یه‌عنی هه‌ر مانگه‌و برێك پاره‌م پێداوه.ئێستا ئه‌و پاره‌یه‌م پێدراوه‌ته‌وه، ئایا چۆن زه‌كاته‌كه‌ی بده‌م؟ چونكه هه‌ندێكی چوار ساڵی به‌سه‌ردا چووه،هه‌ندێكیتری سێ ساڵ، هه‌ندێكیتری دوو ساڵ، مه‌بله‌غێكیشی یه‌ك ساڵ...ئایا چوار ساڵ بۆ هه‌موو پاره‌كه له‌به‌رچاو بگرم یاخود به‌شێوه‌یه‌كیتر؟ وه‌ڵامم بده‌نه‌وه، خوا پاداشتتان بداته‌وه". وه‌ڵام : سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره ودرودی بێ پایانیش بۆسه‌رگیانی پاكی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی وهاوه‌ڵ وشوێن كه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه. سه‌ره‌تا سه‌باره‌ت به‌زه‌كاتی قه‌رز ده‌بێت بزانین زانایانی ئیسلام له‌م باره‌یه‌وه‌چیان ووتوه؟ ئایا قه‌رز زه‌كاتی لێ ده‌درێت؟ وه‌ئایا چۆن چۆنین زه‌كاته‌كه‌ی لێ ده‌ده‌رێت ؟ له‌م باره‌یه‌وه زانایانی هه‌ر چوار مه‌زهه‌به‌كه‌ی ئه‌هلی سوننه‌ت وجه‌ماعه‌ت ڕای جیاواز جیاوازیان هه‌یه هه‌وڵ ئه‌ده‌ین به‌یارمه‌تی خوای گه‌وره هه‌موویان بخه‌ینه‌ڕوو، پاشان ڕای زانایانی سه‌رده‌میش ( العلماء المعاصرون )بخه‌ینه‌ڕوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شی به‌لای ئێمه‌وه په‌سه‌نده وڕاجحه . ڕای یه‌كه‌م : زه‌كات له‌قه‌رزدا واجبه به‌شێوه‌یه‌كی ڕه‌ها ( مطلق) جائه‌گه‌ر ئه‌و قه‌رزه له‌سه‌ر كه‌سێكی ده‌وڵه‌مه‌ند بێت، یان له‌سه‌ر كه‌سێك بێت كه‌نه‌توانیت بیداته‌وه كه‌به( المعسر ) ناوده‌برێت له‌نێو زانایاندا، یان ئه‌و قه‌رزه قه‌رزێكی دواخراو ( المؤجل ) بێت یان قه‌رزێكی حازر ( حالا ) بێت كه‌ده‌یبێت ئێستا بدرێته‌وه، ئه‌و كه‌سه‌دان بنێت به‌و قه‌رزه‌دا یان ئینكاری بكات، جا له‌سه‌ر ووته‌ی ئه‌م زانایانه خاوه‌ن قه‌رزه‌كه ده‌بێت هه‌ركاتێك قه‌رزه‌كه‌ی ده‌ست كه‌وته‌وه ووه‌ری گرته‌وه‌زه‌كاتی هه‌موو ئه‌و ماوه‌یه‌ی پێشووتر ده‌ربكات - ئه‌گه‌ر ساڵیك بوو زه‌كاتی ساڵێك ئه‌گه‌ر دوو ساڵ بوو زه‌كاتی دوو ساڵ ده‌رده‌كات وهه‌روه‌ها ...، ئه‌مه‌ش ڕای هه‌ریه‌ك له‌ئیمامی ثه‌وری وئه‌بی عوبه‌ید ڕای مه‌شهوری موته‌ئه‌خرینی حه‌نابله‌یه . به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی كه‌كراوه له‌ئیمام عه‌لیه‌وه( خوای لێ ڕازی بێت ) كه‌لێیان پرسی ده‌رباره‌ی قه‌رزێك كه‌گومانی ئه‌وه‌ی لێ ده‌كرێت كه‌وه‌ری بگرێته‌وه ئه‌ویش فه‌رمووی : إن كان صادقاً فليزكه إذا قبضه لما مضى واته: ئه‌گه‌ر ڕاستی كرد ئه‌وه زه‌كاتی ئه‌و ماوه‌یه‌ی پێشووتر ده‌ربكات هه‌ركاتیك وه‌ری گرته‌وه. جا ئه‌م كۆمه‌ڵه له‌زانایان وای بۆ ده‌چن كه زه‌كات ده‌ركردن ئیعتماد ئه‌كاته سه‌ر موڵك داری ئه‌و شته نه‌ك ئیعتماد بكات سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ده‌ست خۆتدا بێت ئه‌و ماڵه، ئه‌ویش به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی ڕیبوارێك ( ابن السبیل ) ئه‌گه‌ر له‌ووڵاتی خۆی ده‌رچوو زه‌كات له‌ماڵه‌كه‌ی ده‌رده‌كات هه‌رچه‌نده له‌و كاته‌شدا ماڵو سامانه‌كه‌شی له‌ده‌ستی خۆیدا نه‌بوو، هه‌روه‌ك چۆن زه‌كات له‌ماڵێكیشدا واجب ده‌بێت ئه‌گه‌ر به‌ئه‌مانه‌ت داتنابوو لای كه‌سێك . ڕای دووه‌م : ئه‌وه‌یه كه‌زه‌كات به‌هیچ شێوه‌یك له‌ماڵی قه‌رزدا نیه، ئه‌مه‌ش ڕای ( ابن حزم ) ه‌وقه‌ول وڕیوایه‌تێكی ئیمامی ئه‌حمه‌د وقه‌ولی قه‌دیمی ئیمامی شافعی وشیخ الاسلام ابن تیمه‌یه‌ش ئه‌مه‌ی په‌سه‌ند كردووه، وابن المنذر یش ئه‌م ڕایه‌ی گێراوه‌ته‌وه له‌هه‌ریه‌ك له‌عائیشه‌ی دایكی باوه‌ڕداران وعه‌بدوڵڵای كوڕی عومه‌ره‌وه، هه‌روه‌ك به‌یهه‌قی له‌سونه‌نه‌كه‌یدا ئه‌م بۆچوونه‌ی هه‌ڵبژاردوه، ته‌نانه‌ت ئیمامی شافیعی له‌قه‌ولی قه‌دیمیدا ئه‌ڵێت : هیچ به‌ڵگه وئه‌ثه‌رێكی صه‌حیح نیه كه ده‌لاله‌ت بكات له‌سه‌ر واجب بوونی زه‌كات له‌ماڵی قه‌رزدا هه‌تاوه‌كو ده‌ستی پێوه‌بگرین وپشتگوێی نه‌خه‌ین، له‌به‌ر ئه‌وه خوای گه‌وره عالم تره‌وا نابینم زه‌كات له‌قه‌رزدا واجب بێت، ئه‌مه‌ش صه‌د له‌صه‌د پێچه‌وانه‌ی ڕای یه‌كه‌مه وبه‌ڵگه‌یان ئه‌وه‌یه زه‌كات له‌ماڵێكدا واجب ئه‌بێت كه‌له‌ده‌ستی خۆتدا بێت نه‌ك له( ذمة ) وگه‌ردنی یه‌كێكی تردا بێت، قه‌رزیش له‌ذمه‌ی خه‌ڵكی تردایه، ئه‌مجا خوای گه‌وره زه‌كاتی له‌ماڵدا واجب كردوه وه‌ك ئه‌فه‌رموێت : ( خذ من أموالهم صدقة ....) { التوبة : 103 } واته: زه‌كات له‌ماڵه‌كانیان وه‌ربگره، هه‌ر بۆیه ده‌بینین زه‌كات له‌ماڵی شێت ومناڵ واجب ئه‌بێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌به‌ر ده‌ست وحازره، قه‌رزیش ماڵێكه حازر وبه‌ر ده‌ست نیه وله‌ذمه‌دایه، بۆیه ئێمه ئه‌ڵێن زه‌كات له‌قه‌رزدا واجب نابێت . ڕای سێهه‌م : هه‌ركاتێك قه‌رزه‌كه‌ی وه‌رگرته‌وه له‌قه‌رزاره‌كه‌ی زه‌كاتی یه‌ك ساڵی لێ ده‌رده‌كات، ئه‌گه‌ر هه‌ر چه‌ند لای بوو بوو، ئه‌مه‌ش ڕای ئیمامی مالیكه هه‌روه‌ك له‌موطأدا هاتووه، و له‌م باره‌یه‌وه ئه‌ڵێت : ئه‌وه‌ی لای ئێمه هیچ جیاوازیه‌كی تێدا نیه ئه‌وه‌یه كه‌قه‌رز خاوه‌نه‌كه‌ی زه‌كاتی لێ ده‌رناكات هه‌تا ئه‌و كاته‌ی وه‌ری ده‌گرێته‌وه، ئه‌گه‌ر چه‌ند ساڵێكیش لای بوو بوو، جا‌هه‌ركاتێك قه‌رزه‌كه‌ی ده‌ست كه‌وته‌وه‌و وه‌ری گرته‌وه ئه‌وه زه‌كاتی یه‌ك ساڵی لێ ده‌رده‌كات، ئه‌م مه‌سئه‌له‌یه‌ش لای ئیمامی مالك وه‌ك زه‌كاتی كاڵای بازرگانی وایه، كه‌چه‌ند ساڵێك لای خاوه‌نه‌كه‌ی بێت، پاشان كاتێك كه‌ئه‌یفرۆشێت له‌سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ی ته‌نها یه‌ك جار وزه‌كاتی یه‌ك ساڵی لێ ده‌رده‌كات، دیسان ئه‌مه‌ش ڕای عه‌طاء بن أبی رباح وحه‌سه‌نی به‌صریشه، له‌م باره‌یه‌شه‌وه عطاء ووتویه‌تی : له‌و قه‌رزه‌ی كه‌چه‌ند ساڵێك خاوه‌نه‌كه‌ی وه‌ری نه‌گرتوه‌ته‌وه، كاتێك كه وه‌ری گرته‌وه‌و هاته‌وه ده‌ستی یه‌ك جار زه‌كاتی لێ ده‌رده‌كات . ڕای چواره‌م : ئه‌م كۆمه‌ڵه كه‌مێك مه‌سئه‌له‌كه‌یان وورد كردۆتهوه، ووتویانه: ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و قه‌رزه‌لای كه‌سێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی سه‌ر ڕاست بوو به‌شێوه‌یه‌ك خاوه‌نه‌كه‌ی هه‌ركاتیك داوای بكاته‌وه ده‌یداته‌وه وبۆی ئاماده‌ئه‌كات، هه‌روه‌ك چۆن كه‌سێك پاره‌كه‌ی به‌ئه‌مانه‌ت لای كه‌سیك دانابێت هه‌ر كاتێك ئاره‌زووی لێ بێت وه‌ری ده‌گرێته‌وه، له‌م كاته‌دا، كه‌سی خاوه‌ن قه‌رز له‌گه‌ڵ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا هه‌موو ساڵێك زه‌كاتی ئه‌و قه‌رزه‌ش ده‌ر ئه‌كات،ئه‌مه‌ش ووته‌ی مه‌زهه‌بی شافعی وقه‌ولی جه‌دیدی ئیمام شافعی خۆشیه‌تی، دیسان ڕایوایه‌تێكی ئیمامی ئه‌حمه‌د وڕای ئه‌بی عوبه‌ید وئیسحاقیشه، هه‌روه‌ها ڕیوایه‌تیش كراوه له‌عومه‌ری كوڕی خه‌تاب وعوسمانی كوڕی عه‌فان وجابری كوڕی عه‌بدوڵڵاوه( خوایان لێ ڕازی بێت ) كه‌قه‌رز ئه‌گه‌ر هاتوو لای ده‌وڵه‌مه‌ندێكی سه‌ر ڕاست بوو به‌و مانایه‌ی كه‌ئینكاری نه‌كات و هه‌ركاتیك خاوه‌نه‌كه‌ی داوای بكاته‌وه ده‌یداته‌وه ئه‌وه ده‌بێت خاوه‌ن قه‌رزه‌كه هه‌موو ساڵێك له‌گه‌ڵ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا زه‌كاتی ئه‌و قه‌رزه‌ش ده‌ربكات . به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و قه‌رزه‌لای كه‌سێك بوو نه‌یبوو بیداته‌وه، یان لای كه‌سێك بوو ئینكاری ده‌كرد كه‌قه‌رزی ئه‌و كه‌سه‌ی لا بێت، له‌م حاڵه‌ته‌دا ئه‌م قه‌رزه‌زه‌كاتی له‌سه‌ر واجب نابێت هه‌تا ئه‌و كاته‌ی وه‌ری ده‌گرێته‌وه، جا هه‌ركاتێك وه‌ری گرته‌وه ئه‌وه‌زه‌كاتی ساڵێكی لێ ده‌رده‌كات، هه‌ندێك له‌زانایان‌یش پێیان وایه‌یه‌ك ساڵی تری بۆ ته‌واو ده‌كرێت ئه‌مجا زه‌كاتی له‌سه‌ر واجب ده‌بێت . ڕای شێخ محمد بن صاڵح العثیمین یش ( ڕه‌حمه‌تی خوای لێ بێت ) وه‌ك زانایه‌كی هاوچه‌رخ له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه كه‌قه‌رز پێش وه‌رگرتنه‌وه‌ی زه‌كاتی لێ واجب نابێت، چونكه‌خاوه‌ن ماڵ ماڵه‌كه‌ی له‌ده‌ستی خۆیدا نیه، جا ئه‌گه‌ر ئه‌و قه‌رزه‌لای كه‌سێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی سه‌ر ڕاست بوو، ئه‌وه هه‌موو ساڵیك زه‌كاتی له‌سه‌ر واجب ده‌بێت، جا ئه‌گه‌ر خاوه‌ن قه‌رز هه‌موو ساڵێك له‌گه‌ڵ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا زه‌كاتی ئه‌و قه‌رزه‌شی ده‌ركرد ئه‌وه‌ئه‌ستۆی خۆی پاك كردۆتهوه، خۆ ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا زه‌كاته‌كه‌ی ده‌رنه‌كرد ئه‌وه‌واجب ده‌بێت له‌سه‌ری هه‌ركاتیك قه‌رزه‌كه‌ی وه‌رگرته‌وه‌زه‌كاتی هه‌موو ئه‌و ساڵانه‌ی پێشوو تری بدات، چونكه خاوه‌ن قه‌رز به‌ئاره‌زووی خۆی داوای ناكاته‌وه هه‌ركاتێكیش داوای بكاته‌وه قه‌رزاره‌كه بۆی ده‌گه‌ڕێنێته‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر هاتوو قه‌رزه‌كه لای كه‌سێكی نه‌دار بوو یان لای ده‌وڵه‌مه‌ندێكی وابوو نه‌ی ئه‌توانی داوای بكاته‌وه، له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بێت. ئه‌وه هه‌موو ساڵێك زه‌كاتی له‌سه‌ر واجب نابێت، چونكه خوای گه‌وره له‌باره‌ی قه‌رزی سه‌ر كه‌سی نه‌دار فه‌رمویه‌تی : ( وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ ) واته: ئه‌گه‌ر قه‌رزتان لای كه‌سی نه‌بوو ونه‌دار بوو، ئه‌وه مۆله‌تیان بده‌ن تا ئه‌و كاته‌ی ده‌یانبێت وبۆتان ده‌گێڕنه‌وه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كابرای خاوه‌ن قه‌رز ناتوانێت قه‌رزه‌كه‌ی ده‌ست بخاته‌وه، وكاسپی پێوه‌بكات وسوودی لێ وه‌ربگرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌زه‌كاتی تێدا واجب نیه، جا هه‌ندیك له‌زانایان ووتویانه هه‌ركاتێك قه‌رزه‌كه‌ی وه‌رگرته‌وه ئه‌وه زه‌كاتی یه‌ك ساڵی ئه‌دات، هه‌ندێكی تریش ووتویانه‌ئه‌و قه‌رزه‌ئه‌بێت پێشوازی له‌ساڵێكی نوێ بكات ئه‌مجا زه‌كاتی لێ ده‌رده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌حوه‌ط وایه هه‌ركاتێك وه‌ری گرته‌وه زه‌كاتی یه‌ك ساڵ بدات ، خواش له‌هه‌موو كه‌س زاناتره. جا برای ئازیز : به‌نسبه‌ت قه‌رزه‌كه‌ی تۆشه‌وه ئه‌وه‌ی ئێمه په‌سه‌ندی ده‌كه‌ین له‌نێوان ووته‌ی زانایان هه‌ر هه‌موویاندا، ئه‌وه‌یه كه ماڵی قه‌رز زه‌كاتی لێ نادرێت تا ئه‌و كاته‌ی وه‌ری ده‌گریته وه‌هه‌ر كاتێكیش وه‌رت گرته‌وه ته‌نها زه‌كاتی یه‌ك ساڵی لێ ده‌درێت، ئه‌مه‌ش وه‌ك ڕایه‌كی مام ناوه‌ند له نێو ئه‌و ڕایه‌ی كه ده‌ڵێت قه‌رز به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت هه‌موو ساڵێك زه‌كاتی لێ ده‌رده‌كرێت، له‌نێو ئه‌و ڕایه‌یشی كه‌ده‌ڵێت قه‌رز به‌هه‌ر شێوه وهه‌ر جۆرێك بێت زه‌كاتی لێ نادرێت، چونكه ئه‌گه‌ر هاتوو وتمان ده‌بێت هه‌موو ساڵێك زه‌كاتی لێ ده‌ربكه‌یت ئه‌و كاته به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سی خاوه‌ن قه‌رز ده‌فه‌وتێت به‌وه‌ی پێ ده‌چێت ئه‌و بڕه‌ی پاره‌یه‌ی كه‌له‌قه‌رزدایه له‌كۆتاییه‌وه زه‌كات هه‌ر هه‌مووی بخوات به‌مه‌ش ئیتر كه‌س نابینیت قه‌رز بدات به‌كه‌سی تر دیسان ماڵی قه‌رزیش ماڵێك نیه‌كه‌شایانی ( نه‌ماء = گه‌شه‌كردن ) بێت چونكه خاوه‌نه‌كه‌ی ناتوانێت كاسپی پێوه‌بكات وبیخات ئیشێكه‌وه، دیسان ئه‌وه‌ش ناڵێین كه‌قه‌رز هه‌ر زه‌كاتی لێ نادرێت، چونكه به‌مه‌ش به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ژاران ئه‌فه‌وتێت، بۆیه ئێمه وه‌ك خۆمان ئه‌وه‌مان لاپه‌سه‌نده كه‌ماڵی قه‌رز لای هه‌ر كه‌س بێت _ ده‌وڵه‌مه‌ند بێت یان هه‌ژار هه‌یبوو بیداته‌وه یان نه‌یبوو - هه‌ركاتێك خاوه‌نه‌كه‌ی وه‌ری گرته‌وه واجبه زه‌كاتی یه‌ك ساڵی لێ ده‌ربكات . ( خوای گه‌وره‌ش له‌هه‌موو كه‌س زاناتره وداواكارین له‌په‌روه‌ردگار صه‌وابی پێ به‌خشی بین له‌م مه‌سئه‌له‌یه‌دا ) . والسلام علیكم ورحمة الله وبركاته
