تفسير سورة التوبة

1- ﴿بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾

این آیات اعلام بیزاری از جانب الله و رسولش، و اعلان پایان پیمان‌هایی است که -ای مسلمانان- با مشرکان جزیرة العرب بسته‌اید.

2- ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ ۙ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾

پس -ای مشرکان- مدت چهار ماه با امنیت در زمین بگردید، و پس از آن هیچ پیمان و امانی برای شما نیست، و بدانید که اگر بر کفر به الله ادامه دهید هرگز نخواهید توانست از عذاب و کیفر الله رهایی پیدا کنید، و بدانید که الله خوارکنندۀ کافران با قتل و اسارت در دنیا، و با ورود به آتش در روز قیامت است. این حکم شامل کسانی می‌شود که پیمان‌شان را شکستند، و کسانی‌که پیمان‌شان مطلق و همیشگی است، اما کسی‌که پیمان موقتی دارد هر چند بیشتر از چهار ماه باشد پیمان او تا پایان مدت آن برایش کامل می‌شود.

3- ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ۙ وَرَسُولُهُ ۚ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾

و اعلامی است از جانب الله، و اعلامی است از جانب رسولش صلی الله علیه وسلم به تمام مردم در روز عید قربان که الله سبحانه از مشرکان بیزار است، و رسولش صلی الله علیه وسلم نیز از آنها بیزار است، پس - ای مشرکان- اگر از شِرکِ‌تان توبه کنید توبۀ شما برای‌تان بهتر است، و اگر از توبه روی گردانید بدانید که هرگز نمی‌توانید از الله پیشی بگیرید، و هرگز نمی‌توانید از کیفرش رهایی پیدا کنید، و -ای رسول- کسانی را که به الله کفر ورزیدند به آنچه که آنها را به ستوه می‌آورد، یعنی عذاب رنج ‌آوری که منتظرشان است خبر بده.

4- ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَىٰ مُدَّتِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾

مگر مشرکانی که با شما پیمان بستند، و به پیمان‌شان وفا کردند، و ذره‌ای از آن را نقض نکردند، که آنها از حکم سابق استثنا هستند، پس وفا به پیمان‌شان را برای آنها کامل کنید تا وقتی‌که مدتش سپری شود، همانا الله کسانی‌که با اجرای اوامرش از جمله وفا به پیمان و اجتناب از نواهی‌اش از جمله خیانت، تقوا پیشه می‌کنند را دوست دارد.

5- ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ ۚ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

پس وقتی ماه‌های حرام که در آنها دشمنان‌تان را در امان قرار دادید سپری شد، مشرکان را در هرجا که با آنها روبه‌رو شدید بکشید، و آنها را در پایگاه‌های‌شان محاصره کنید، و در راه‌های‌شان به کمین آنها بنشینید، پس اگر از شرک به‌سوی الله توبه کردند، و نماز را برپا داشتند، و زکات اموال‌شان را پرداختند؛ برادران اسلامی شما شده‌اند، پس از قتال با آنها دست بکشید، همانا الله نسبت به بندگان توبه‌‌کارش بسیار آمرزنده و مهربان است.

6- ﴿وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ﴾

و -ای رسول- اگر یکی از مشرکان که خون و مالش مباح است وارد شد و از تو درخواست پناهندگی کرد درخواست او را اجابت کن تا قرآن را بشنود، آن‌گاه او را به مکانی که برایش امن باشد برسان، زیرا کافران مردمی هستند که حقایق این دین را نمی‌دانند، پس وقتی حقایق را از طریق شنیدن قرائت قرآن دانستند شاید هدایت یافتند.

7- ﴿كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۖ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾

- ای مسلمانان- صحیح نیست که برای مشرکان به الله، پیمان و امانی نزد الله و نزد رسولش باشد مگر پیمان آن مشرکانی که کنار مسجدالحرام در صلح حدیبیه با آنها پیمان بستید، پس تا زمانی‌که بر این پیمان که میان شما و آنها است پایدار ماندند و آن را نقض نکردند، شما هم بر آن پایدار بمانید و آن را نقض نکنید، همانا الله بندگان پرهیزکارش را که اوامرش را اجرا می‌کنند، و از نواهی او تعالی اجتناب می‌کنند دوست دارد.

8- ﴿كَيْفَ وَإِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً ۚ يُرْضُونَكُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَىٰ قُلُوبُهُمْ وَأَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ﴾

چگونه برای‌شان عهد و امانی است درحالی‌که دشمنان شما هستند، و اگر بر شما دست یابند در مورد شما نه مراعات الله را می‌کنند و نه مراعات خویشاوندی، و نه رعایت پیمانی را؛ بلکه شما را به بدترین عذاب شکنجه می‌کنند؟! با سخن نیکی که زبان‌های‌شان جاری می‌سازند شما را خشنود می‌کنند، اما دل‌های‌شان از زبان‌های‌شان فرمان نمی‌برد، پس به آنچه می‌گویند وفا نمی‌کنند، و بیشتر آنها به خاطر نقض پیمان‌شان، از فرمان‌برداری الله خارج هستند.

9- ﴿اشْتَرَوْا بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِهِ ۚ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

پیروی از آیات الله از جمله وفا به پیمان‌ها را با بهایی ناچیز از بهره دنیا که با آن به شهوات و هوس‌های‌شان می‌رسند عوض و تبدیل کردند، پس خودشان را از پیروی از حق بازداشتند، و از آن روی گرداندند، و دیگران را نیز از حق بازداشتند، به‌راستی که عمل بسیاری بدی انجام می‌دادند.

10- ﴿لَا يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ﴾

به‌سبب دشمنی‌ای که دارند، در مورد هیچ مؤمنی نه مراعات الله را می‌کنند و نه مراعات خویشاوندی و نه پیمانی را؛ پس آنها به‌سبب ظلم و عداوتی که مرتکب می‌شوند، تجاوزکاران از حدود الله هستند.

11- ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ ۗ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾

پس اگر از کفرشان به‌سوی الله توبه کنند، و شهادتین را بر زبان جاری سازند، و نماز را برپا دارند، و زکات اموال‌شان را بپردازند- به تحقیق که مسلمان شده‌اند، و برادران دینی شما هستند، و حقوق و تکالیفی که شما دارید آنها نیز دارند، و پیکار با آنها برای شما حلال نیست؛ زیرا اسلام آنها، از خون‌ها و اموال و نوامیس‌شان محافظت می‌کند، و این آیات را برای مردمی که به دنبال علم و دانش هستند بیان می‌کنیم و توضیح می‌دهیم، زیرا آنها هستند که از این آیات بهره می‌برند و به دیگران نیز بهره می‌رسانند.

12- ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ ۙ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ﴾

و اگر این مشرکانی که بر ترک قتال برای مدت مشخصی با آنها پیمان دارید، عهد و پیمان‌های‌شان را شکستند، و بر دین شما ایراد گرفتند و از منزلت آن کاستند پس با آنها بجنگید، که آنها پیشوایان و رهبران کفر هستند، و عهد و پیمان‌هایی ندارند که خون‌شان را حفظ کند، با آنها بجنگید. امید است که از کفر و شکستن پیمان‌ها و کاستن از منزلت دین دست بکشند.

13- ﴿أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ ۚ أَتَخْشَوْنَهُمْ ۚ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾

- ای مؤمنان- چرا با قومی نمی‌جنگید که عهد و پیمان‌های‌شان را شکستند، و در اجتماع خویش در دارُ‌النَّدوه، به اخراج رسول صلی الله علیه وسلم از مکه تلاش نمودند. آنها بودند که نخستین بار جنگ را با شما آغاز کردند آن‌گاه که هم‌پیمان قریش یعنی (طایفه) بَکر را در برابرِ هم‌پیمان رسول، یعنی (طایفه) خُزاعه یاری کردند. آیا از آنها می‌ترسید، که برای پیکار با آنها پیش نمی‌آیید؟! همانا الله سبحانه سزاوارتر است که از او بترسید اگر واقعاً مؤمن هستید.

14- ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ﴾

- ای مؤمنان- با این مشرکان بجنگید، زیرا اگر با آنها بجنگید الله آنها را به دستان شما عذاب می‌کند، و این‌کار با کشتن آنها توسط شما صورت می‌گیرد، و آنها را با شکست و اسارت خوار می‌سازد، و با قراردادن پیروزی برایتان، شما را در برابر آنها یاری می‌رساند، و درد سینه‌های گروه مؤمنانی را که در پیکار حاضر نبوده‌اند با قتل و اسارت و شکست که برای دشمن‌شان حاصل شد و پیروزی مؤمنان بر آنها شفا می‌دهد.

15- ﴿وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ ۗ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَىٰ مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

و خشم را از دل‌های بندگان مؤمنش به‌سبب پیروزی‌ای که به آنها رسید می‌زداید، و الله توبۀ هر یک از این معاندان را که بخواهد، اگر توبه کنند می‌پذیرد. چنان‌که برخی ساکنان مکه در روز فتح توبه کردند، و الله به راستی نسبت به توبه‌کار آنها آگاه است، و در آفرینش و تدبیر و تشریعش بسیار داناست.

16- ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً ۚ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾

- ای مؤمنان- آیا گمان کردید که الله شما را بدون آزمایش رها می‌کند؟! آزمایش یکی از سنت‌های او تعالی است، الله به‌زودی شما را آزمایش خواهد کرد تا با علمی عیان و آشکار، بندگان مجاهد از میان شما را که با اخلاص برای الله می‌جنگند معلوم کند، همان کسانی‌که به جای الله و رسولش و مؤمنان هیچ دوست پنهانی از کفار نگرفته‌اند که آنها را دوست بدارند، و هیچ دوست باوفایی از میان آنها نگرفته‌اند که با آنها مهرورزی کنند، و الله به آنچه انجام می‌دهید داناست، ذره‌ای از آن بر او تعالی پوشیده نمی‌ماند، و به‌زودی شما را در قبال اعمال‌تان جزا خواهد داد.

17- ﴿مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ ۚ أُولَٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ﴾

مشرکان را نسزد که مساجد الله را با عبادت و انواع طاعت آباد کنند، درحالی‌که به کفر خویش با اموری که از آن آشکار می‌کنند اقرار دارند. اعمال مشرکان به دلیل نبودِ شرط قبولِ آن که ایمان است تباه شده است، و در روز قیامت وارد آتش جهنم خواهند شد و برای همیشه در آن می‌مانند مگر اینکه قبل از مرگ‌ از شرک توبه کنند.

18- ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾

فقط کسی شایستگی آبادانی مساجد را دارد و حق آن را برپا می‌دارد که فقط به الله ایمان آورده، و هیچ‌کس را با او شریک نگردانیده، و به روز قیامت ایمان آورده، و نماز برپا داشته، و زکات مالش را داده است، و از هیچ‌کس جز الله سبحانه نترسیده است، پس اینها همان کسانی هستند که امید است از هدایت ‌یافتگان به راه راست باشند، و اما مشرکان دورترین اشخاص، از راه راست هستند.

19- ﴿۞ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾

- ای مشرکان- آیا کسانی را که آب ‌دادن حاجیان و آبادانی مسجدالحرام را انجام می‌دهند مانند کسی قرار دادید که به الله ایمان آورده، و هیچ‌کس را با او شریک نگردانیده، و به روز قیامت ایمان آورده، و با جان و مالش جهاد کرده تا سخن الله برتر باشد و سخن کسانی‌که کفر ورزیدند پایین‌تر باشد؛ آیا آنها را در فضل از جانب الله یکسان قرار داده‌اید؟! هرگز نزد الله یکسان نیستند، و الله ستمکاران به‌سبب شرک را توفیق نمی‌دهد، هر چند اعمال خیری مانند آب ‌دادن حاجیان انجام می‌دادند.

20- ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾

کسانی‌که ایمان به الله و هجرت از سرزمین کفر به سرزمین اسلام، و جهاد در راه الله با اموال و جان‌ها را با هم داشتند، رتبۀ بالاتری از دیگران نزد الله دارند، و اینها همان دست‌یافتگان به بهشت هستند.

21- ﴿يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ﴾

پروردگارشان الله، آنها را مژده می‌دهد به رحمت خویش که آنها را شادمان می‌سازد، و واجب گردانیدن خشنودی‌اش از آنها، به‌گونه‌ای که هرگز بر آنها خشم نمی‌گیرد، و ورود به بهشت‌هایی که در آنها برای‌شان نعمت‌هایی همیشگی است که هرگز قطع نمی‌شود.

22- ﴿خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾

در این بهشت‌ها، جاودانه و برای همیشه می‌مانند. این پاداش آنها است در قبال اعمال صالحی که در دنیا انجام می‌دادند. همانا الله ذاتی است که نزد او پاداش بزرگی وجود دارد برای کسی‌که برای خالص گردانیدن دین برای او تعالی، اوامرش را اجرا کند و از نواهی‌اش بپرهیزد.

23- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ ۚ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾

ای کسانی‌که به الله ایمان آورده‌اید و از آنچه که رسولش آورده پیروی کرده‌اید، اگر پدران و برادران نَسَبی‌تان و سایر خویشاوندان‌تان، کفر را بر ایمان به یگانکی الله ترجیح دهند، آنها را به عنوان دوستان برگزیده نگیرید که برای افشای اَسرار مؤمنان به‌سوی آنها، و مشورت ‌کردن با آنها، با آنها دوستی کنید، و هرکس با آنها با وجود ماندن‌شان بر کفر دوستی کند، و مودت به آنها را آشکار نماید به تحقیق از الله نافرمانی کرده است، و با قراردادن خویش در معرض نابودی به‌سبب معصیت، بر خود ستم کرده است.

24- ﴿قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّىٰ يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾

- ای رسول- بگو: - ای مؤمنان- اگر پدران‌تان، و پسران‌تان و برادران‌تان و همسران‌تان و خویشاوندان‌تان، و اموال‌تان که کسب کرده‌اید، و تجارت‌تان که رواج آن را دوست دارید، و از کسادش می‌ترسید، و خانه‌های‌تان که به اقامت در آن دلخوش هستید- اگر تمام این موارد نزد شما از الله و رسولش، و جهاد در راه الله دوست داشتنی‌تر است پس منتظر کیفر و عذابی بمانید که الله بر شما نازل می‌کند، و الله کسانی را که از طاعت او تعالی و عمل به آنچه او را راضی می‌سازد خارج می‌شوند توفیق نمی‌دهد.

25- ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ ۙ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ ۙ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾

- ای مؤمنان- الله در غزوه‌های زیادی شما را با وجود تعداد اندک‌تان و ضعف تجهیزات‌تان آن‌گاه که بر الله توکل کردید و اسباب را به کار گرفتید، و از کثرت‌تان به شگفت نیامدید، بر دشمنان مشرک‌تان پیروز گردانده است، پس کثرت سبب پیروزی شما بر آنها نبوده است، اما در روز حنین آن‌گاه که کثرت‌تان شما را به شگفت آورد، و گفتید: امروزه از هیچ گروه اندکی مغلوب نخواهیم شد، اما کثرت‌تان که شما را به شگفت آورد ذره‌ای به شما نفع نرساند، آن‌گاه دشمن‌تان بر شما پیروز شد، و زمین با تمام گستردگی‌اش بر شما تنگ آمد، سپس فراری و شکست ‌خورده از دشمنان‌تان روی گرداندید.

26- ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا ۚ وَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾

سپس الله بعد از فرارتان از دشمن‌تان، بر رسولش و بر مؤمنان آرامش فرو فرستاد، آن‌گاه بر قتال پایداری کردید، و فرشتگانی که آنها را نمی‌دیدید فرو فرستاد، و کسانی را که کفر ورزیدند با قتل و اسارت و گرفتن اموال و به اسارت ‌درآوردن فرزندان عذاب کرد. و این مجازات که با آن جزا داده شدند همان مجازات کافرانی است که رسول‌شان را تکذیب کنند و از آنچه آورده است روی گردانند.

27- ﴿ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ عَلَىٰ مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

سپس بعد از این عذاب‌ اگر کسی از کفر و گمراهی‌اش توبه کند همانا الله او را می‌بخشد، و توبه‌اش را می‌پذیرد، و الله نسبت به بندگان توبه‌کارش بسیار آمرزنده و مهربان است، چون توبۀ آنها را پس از کفر و ارتکاب گناهان می‌پذیرد.

28- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَٰذَا ۚ وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

ای کسانی‌که به الله و رسولش ایمان آورده‌اید و از احکامی که برای‌تان تشریع کرده است پیروی کرده‌اید، همانا مشرکان به‌سبب کفر و ستم و اخلاق ناشایست و عادت‌های بدی که دارند نجس هستند، پس نباید پس از این سال یعنی سال نهم هجری به حرم مکی - از جملۀ آن مسجد‌الحرام- وارد شوند، حتی اگر حاجی یا عمره‌گذار باشند، و -ای مؤمنان- اگر از قطع ‌شدن طعام‌ها و تجارت‌های مختلفی که به‌سوی شما می‌کشاندند ترسیدید پس بدانید که الله اگر بخواهد شما را به فضل خویش بی‌نیاز خواهد گرداند، همانا الله به ‌حال شما آگاه است، و در آنچه که برای شما تدبیر می‌کند بسیار داناست.

29- ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّىٰ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾

- ای مؤمنان- با کافران، چه یهود و چه نصاری، که به الله به عنوان معبودی که هیچ شریکی ندارد و به روز قیامت، ایمان نمی‌آورند، و از مردار و گوشت خوک و خمر و ربا که الله و رسولش بر آنها حرام گردانیده است پرهیز نمی‌کنند، و در برابر آنچه الله تشریع کرده است فروتنی نمی‌کنند، بجنگید تا جزیه را درحالی‌که خوار و شکست ‌خورده هستند با دستان‌شان بپردازند.

30- ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ۖ ذَٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ ۖ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ ۚ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ ۚ أَنَّىٰ يُؤْفَكُونَ﴾

همانا هم یهود و هم نصاری مشرک هستند، زیرا یهود به الله شرک ورزیدند آن‌گاه که ادعا کردند عُزیر پسر الله است، و نصاری به الله شرک ورزیدند آن‌گاه که ادعا کردند عیسی پسر الله است، این سخن که آن را افترا بستند بدون اثبات، بر زبان جاری نمودند، و این سخن آنها به سخن مشرکان قبل از آنها شباهت دارد که گفتند: فرشتگان دختران الله هستند، الله از این سخن بسیار برتر است، الله آنها را نابود سازَد، چگونه از حق آشکار به باطل برمی‌گردند؟!

31- ﴿اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَٰهًا وَاحِدًا ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾

یهودیان علمای‌شان و نصاری راهبان‌شان را اربابانی به جای الله گرفتند، که حرام‌های الهی را برای‌شان حلال می‌کنند، و حلال‌های الهی را برای‌شان حرام می‌کنند، و نصاری عیسی مسیح پسر مریم را معبودی همراه الله گرفتند، درحالی‌که الله به علمای یهود و راهبان مسیحی و عزیر و عیسی پسر مریم فرمان نداده بود جز اینکه تنها او تعالی را عبادت کنند، و هیچ‌چیز را با او شریک نگردانند، زیرا او سبحانه معبود یگانه است، و هیچ معبود برحقی جز او نیست، او سبحانه پاک و منزه است از اینکه شریکی داشته باشد آن‌گونه که این مشرکان و دیگر مشرکان می‌گویند.

32- ﴿يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾

این کافران و دیگران از کسانی‌که بر یکی از ملت‌های کفر هستند با این افترای‌شان و تکذیب آنچه محمد صلی الله علیه وسلم آورده است می‌خواهند که اسلام را از بین ببرند، و دلایل آشکار و براهین روشن بر توحید الله را که در آن آمده است تباه کنند، درحالی‌که آنچه رسولش آورده حق است، اما الله نمی‌خواهد جز اینکه دینش را کامل کند و آشکار سازد، و آن را بر سایر دین‌ها برتری دهد، هر چند کافران کامل‌ کردن و اظهار و برتری دین او تعالی را نخواهند، همانا الله کامل‌ کننده و آشکار کننده و برتری ‌دهندۀ دینش است، و هرگاه الله امری را اراده کرد ارادۀ دیگران بی‌نتیجه ماند.

33- ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾

و الله سبحانه همان ذاتی است که رسولش محمد صلی الله علیه وسلم را با قرآن که مایۀ هدایت مردم است، و دین حقی که همان دین اسلام است فرستاد تا آن را با حجت‌ها و دلایل و احکامی که دارد بر سایر ادیان برتری دهد، هر چند مشرکان این امر را نپسندند.

34- ﴿۞ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۗ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾

ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، و به احکامی که الله برای‌تان تشریع کرده است عمل کرده‌اید، همانا بسیاری از علمای یهود، و بسیاری از راهبان مسیحی، اموال مردم را به غیر حق شرعی می‌گیرند، آنها این اموال را با رشوه و غیر آن می‌گیرند، و مردم را از ورود به دین الله بازمی‌دارند. و - ای رسول- کسانی‌که طلا و نقره جمع می‌کنند، و زکاتش را که بر آنها واجب است نمی‌پردازند، آنها را به عذابی رنج‌آور در روز قیامت خبر ده.

35- ﴿يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ ۖ هَٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ﴾

روز قیامت آنچه را که جمع کردند و حقش را نپرداختند در آتش جهنم می‌سوزد، آن‌گاه وقتی که حرارتش شدت یافت بر پیشانی و پهلو و پشت‌شان قرار داده می‌شود، و از روی توبیخ به آنها گفته می‌شود: این همان اموال‌تان است که جمع کردید و حقوق واجب در آن را نپرداختید، پس پایان غم‌انگیز و سرانجامِ بدِ آنچه را که جمع می‌کردید و حقوقش را نمی‌پرداختید بچشید.

36- ﴿إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ ۚ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ ۚ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾

در حقیقت تعداد ماه‌های سال در حکم و قضای الله، که الله در آغاز آفرینش آسمان‌ها و زمین در لوح محفوظ ثبت کرده دوازده ماه است، در این دوازده ماه، چهار ماه است که الله قتال در آنها را حرام کرده است، که عبارتند از سه ماه پیاپی: (ذوالقعده، ذوالحجه، و محرم) و یک ماه جدا (رجب).
این تعداد ماه‌های سال، و تحریم چهار ماه از آنها، که بیان شد، همان دینِ درست است، پس در این ماه‌های حرام با قتال و هتک حرمت آنها، به خودتان ستم نکنید، و همگی، با مشرکان بجنگید چنان‌که آنها همگی با شما می‌جنگند، و بدانید که الله با یاری و پایدارسازی، همراه کسانی است که با اجرای آنچه به آن فرمان داده و اجتناب از آنچه نهی کرده از او می‌ترسند، و هرکس الله همراهش باشد هیچ‌کس بر او پیروز نخواهد شد.

37- ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ ۖ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ ۚ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

به‌راستی‌که به تأخیر انداختن حرمت ماهی حرام به ماهی غیر حرام و قراردادن آن در مکانش- آن‌گونه که عرب در جاهلیت انجام می‌داد- افزودن در کفرشان به الله است؛ چون به حکم او تعالی در مورد ماه‌های حرام کفر ورزیدند، شیطان با این کار، کسانی را که به الله کفر ورزیدند گمراه می‌سازد آن‌گاه که این سنت بد را برای‌شان قرار داد، که یک سال ماه حرام را با تبدیل‌کردن آن به یکی از ماه‌های حلال، حلال می‌کنند، و یک سال آن را بر تحریمش باقی می‌گذارند تا با تعداد ماه‌هایی که الله حرام کرده است موافقت کنند هر چند با عین آن ماه‌ها مخالفت ورزند.
پس ماهی را حلال نمی‌کنند مگر اینکه یک ماه را به جای آن حرام گردانند، با این کار آنچه را الله از ماه‌های حرام، حرام قرار داده است حلال می‌کنند، و با حکم او مخالفت می‌ورزند، شیطان این اعمال بد از جمله به تأخیر انداختن را که ابداع کردند برای‌شان آراست پس آن را انجام دادند، و الله کافران را که بر کفرشان اصرار می‌ورزند توفیق نمی‌دهد.

38- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ ۚ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ ۚ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾

ای کسانی‌که به الله و رسولش ایمان آورده‌اید و به احكامش عمل کرده‌اید، چرا وقتی به جهاد در راه الله برای قتال با دشمن‌تان فراخوانده می‌شوید سستی می‌کنید، و به ماندن در مسکن‌های‌تان روی می‌آورید؟! آیا به جای نعمت‌های همیشگی آخرت که الله برای مجاهدان در راه خویش آماده ساخته است به کالای نابودشدنی زندگی دنیا و خوشی‌های موقتی آن راضی شده‌اید؟! درحالی‌که کالای زندگی دنیا در کنار آخرت، جز چیزی خوار و کوچک نیست. پس عاقل چگونه فانی را بر باقی، و خوار و کوچک را بر بزرگ ترجیح می‌دهد؟!

39- ﴿إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾

- ای مؤمنان- اگر برای جهاد در راه الله جهت قتال با دشمن‌تان خارج نشوید الله شما را با به زانو درآوردن و خوارساختن و سایر کیفرها عذاب می‌دهد، و به جای شما مردمی فرمان‌بردار می‌آورد که وقتی به جهاد فراخوانده شوند به‌سوی آن بشتابند، و شما با مخالفت با امر او تعالی، ذره‌ای به او آسیب نمی‌رسانید، زیرا او از شما بی‌نیاز است، و شما به او نیازمند هستید، و الله بر هر چیزی تواناست، و هیچ‌چیز او را ناتوان نمی‌سازد، زیرا او تعالی بدون شما بر پیروزی دین و پیامبرش تواناست.

40- ﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا ۖ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَىٰ ۗ وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾

- ای مؤمنان- اگر رسول الله صلی الله علیه وسلم را یاری نکنید، و دعوت او برای جهاد در راه الله را اجابت نکنید، در حقیقت الله او را بدون اینکه شما با او باشید یاری کرده است.
آن‌گاه که مشرکان، او صلی الله علیه وسلم و ابوبکر t را بیرون کردند، بدون اینکه نفر سومی با آنها باشد و در غار ثور از کافرانی که در جستجوی آن دو بودند پنهان بودند، رسول الله صلی الله علیه وسلم به یارش ابوبکر صدیق t که نگران رسول‌الله صلی الله علیه وسلم بود که مشرکان بر او دست یابند گفت: اندوهگین نباش که الله با تأیید و یاریِ خویش با ماست. آن‌گاه الله بر دل رسولش صلی الله علیه وسلم آرامش افکند، و لشکریانی بر او فرو فرستاد که شما آنها را نمی‌بینید و آن‌ فرشتگان او را تقویت می‌کردند.
و سخن مشرکان را پست‌تر گرداند، و سخن الله همان سخن برتر است آن‌گاه که اسلام را برتر قرار داد، و الله در ذات و قهر و فرمانروایی خویش ذات شکست‌ناپذیری است که هیچ‌کس بر او چیره نمی‌شود، و در تدبیر و تقدیر و شرعش بسیار داناست.

41- ﴿انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾

- ای مؤمنان- برای جهاد در راه الله در سختی و گشایش، در جوانی و پیری سفر کنید، و با اموال و جان‌های‌تان جهاد کنید، زیرا این خروج و جهاد با اموال و جان‌ها از نشستن و دلبستگی به سلامت اموال و جان‌ها، نفع بیشتری در زندگی دنیا و آخرت دارد. اگر به این امر آگاه هستید پس بر آن اشتیاق ورزید.

42- ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَٰكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ ۚ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾

- ای پیامبر- منافقانی که از تو اجازۀ تخلف از جهاد را می‌خواهند اگر آنچه که به آن فراخوانده می‌شوند غنیمتی آسان و سفری بدون مشقت بود، به‌طور قطع از تو پیروی می‌کردند، اما مسافتی که آنها را برای پیمودن آن به‌سوی دشمن فراخواندی برای‌شان دور می‌نماید، پس تخلف ورزیدند.
و آن‌گاه که به‌سوی‌شان بازگردی، به‌زودی این منافقانِ اجازه‌گیرنده در تخلف، به الله سوگند خواهند خورد که: اگر توانایی خروج به جهاد همراه شما را داشتیم به‌طور قطع خارج می‌شدیم، جان‌های‌شان را با قراردادن آن در برابر کیفر الله به‌سبب تخلف‌شان و به‌سبب این سوگندهای دروغین نابود می‌کنند، و الله می‌داند که آنها در ادعای خویش و این سوگندهای‌شان دروغ می‌گویند.

43- ﴿عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾

- ای رسول- الله تو را در این اجتهادت که اجازه تخلف را به آنها دادی ببخشد، چرا این اجازه را به آنها دادی؟ پیش از آن‌که راستگویان در عذرهای‌شان که پیش می‌کنند، و دروغگویان آنها برایت آشکار شوند، آن‌گاه به راستگویان آنها، نه دروغگویان اجازه دهی.

44- ﴿لَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾

- ای رسول- در شأن مؤمنان راستین به الله و روز قیامت نیست که اجازه تخلف از جهاد در راه الله با اموال و جان‌های‌شان را از تو بخواهند، بلکه سزاوار است که هرگاه برای جهاد فراخوانده شدند شتابان به‌سوی آن بروند، و با اموال و جان‌های‌شان جهاد کنند. و الله از بندگان پرهیزکارش که از تو اجازه نمی‌خواهند جز به‌سبب عذرهایی که مانع خروج آنها همراه تو می شود، آگاه است.

45- ﴿إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ﴾

- ای رسول- همانا کسانی‌که از تو در تخلف از جهاد در راه الله اجازه می‌خواهند همان منافقانی هستند که به الله و روز آخرت ایمان ندارند، و شک در دین الله بر دل‌های‌شان اصابت کرده است، پس آنها در شک خویش سرگشته و دو دِل هستند و به حق هدایت نمی‌شوند.

46- ﴿۞ وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَٰكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ﴾

و اگر در این ادعا که خروج همراه تو برای جهاد در راه الله را می‌خواهند راستگو بودند به‌طور قطع با آماده‌کردن تجهیزات، برای پیکار آماده می‌شدند، اما الله خروج آنها همراه تو را نپسندید. پس خروج بر آنها سنگینی کرد تا اینکه نشستن در خانه‌های‌شان را ترجیح دادند.

47- ﴿لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾

بهتر است که این منافقان همراه شما خارج نشوند، زیرا اگر همراه شما خارج شوند به‌سبب سستی و نجنگیدن و افکندن شبهات، جز فساد برای‌تان نمی‌افزایند، و برای پراکندگی شما به نشر خبرچینی در میان صف‌های‌تان خواهند کوشید، و -ای مؤمنان- در میان شما کسانی هستند که به دروغی که آنها ترویج می‌دهند گوش می‌دهند، آن‌گاه آن را می‌پذیرند و منتشر می‌کنند، پس اختلاف میان شما ایجاد می‌شود، و الله از حال منافقان ستمکار که دسیسه‌ها و تردیدها را میان مؤمنان می‌افکنند آگاه است.

48- ﴿لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّىٰ جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ﴾

این منافقان بر ایجاد فساد از طریق اختلاف در دیدگاه مؤمنان، و پراکنده‌کردن جمع آنها قبل از غزوۀ تبوک حریص بودند، و -ای رسول- امور گوناگونی را برای تدبیر حیله‌ها برایت به‌کار گرفتند، که شاید حیله‌های‌شان در عزم تو بر جهاد مؤثر افتد، تا اینکه یاری و تأیید الله برایت آمد، و الله دینش را نیرو بخشید و دشمنانش را مغلوب کرد، درحالی‌که از این کار اکراه داشتند؛ چون آنها در پیروزساختن باطل بر حق می‌کوشیدند.

49- ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي ۚ أَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا ۗ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ﴾

از منافقان کسی است که عذرهای مختلفی می‌آورد و می‌گوید: ای رسول الله، در تخلف از جهاد به من اجازه بده، و مرا بر خروج همراه خود وادار نکن تا به‌سبب فتنۀ زنان دشمن - روم- وقتی آنها را ببینم گناهی بر من وارد نشود. بدانید در فتنه‌ای بزرگ‌تر از آنچه که گمان کردند افتاده‌اند، که همان فتنۀ نفاق، و فتنۀ تخلف است، همانا جهنم در روز قیامت به کافران احاطه دارد، و هیچ‌یک از آنها از جهنم رهایی نمی‌یابد، و گریزگاهی از آن نمی‌یابند.

50- ﴿إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ ۖ وَإِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ﴾

- ای رسول الله- اگر نعمت پیروزی یا غنیمتی از جانب الله به تو برسد که تو را خشنود می‌سازد، آنها آن را نمی‌پسندد، و به خاطر آن اندوهگین می‌شوند، و اگر مصیبت حمله یا پیروزی دشمن به تو برسد این منافقان می‌گویند: ما به نفع خویش احتیاط و دوراندیشی کرده‌ایم و آن‌گونه که مؤمنان خارج شدند برای قتال خارج نشدیم، به این ترتیب مؤمنان کشته و اسیر شدند. سپس این منافقان با خوشحالی از سلامت به‌سوی خانواده‌های‌شان بازمی‌گردند.

51- ﴿قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾

- ای رسول- به این منافقان بگو: هیچ‌‌چیز به ما نمی‌رسد مگر آنچه که الله برایمان نوشته است؛ زیرا او سبحانه سرور و پناهگاه ماست که به او پناه می‌بریم، و در کارهای‌مان به او توکل می‌کنیم، و مؤمنان کارهای‌شان را فقط به او واگذار می‌کنند، زیرا او تعالی برای‌شان کافی، و نیکو نگهبانی است.

52- ﴿قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ ۖ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا ۖ فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ﴾

- ای رسول- به آنها بگو: آیا منتظر هستید که چیزی جز پیروزی یا شهادت بر ما واقع شود؟! درحالی‌که ما منتظر هستیم الله عذابی از جانب خودش بر شما نازل کند که شما را به دست ما با قتل یا اسیرکردن‌تان نابود یا عذاب کند، آن‌گاه که به ما اجازه قتال با شما را بدهد. پس منتظر سرانجام ما باشید، که ما منتظر سرانجام شما هستیم.

53- ﴿قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ ۖ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ﴾

- ای رسول- به آنها بگو: آنچه از اموال‌تان را که میخواهید چه به رغبت و چه به اکراه انفاق کنید، به‌سبب کفر و خروجتان از طاعت الله هرگز از شما پذیرفته نمی‌شود.

54- ﴿وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَىٰ وَلَا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ﴾

و چیزی مانع پذیرش انفاق‌شان نشد مگر سه امر: کفرشان به الله و رسولش، کسالت و سنگینی‌شان هنگامی‌که نماز می‌خوانند، و اینکه اموال‌شان را به رغبت انفاق نمی‌کنند، بلکه فقط از روی اکراه آن را انفاق می‌کنند؛ زیرا نه در نمازشان، و نه در انفاقشان امید ثواب ندارند.

55- ﴿فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ﴾

- ای رسول- نه اموال منافقان تو را به شگفت آورد و نه فرزندانشان، و آنها را نیکو مشمار، زیرا سرانجام اموال و فرزندان‌شان بد است، چون الله این دو را با تلاش و زحمتی که برای حصول آنها متحمل می‌شوند، و مصیبت‌هایی که در آنها نازل می‌کند عذابی بر آنها قرار می‌دهد تا اینکه الله ارواح‌شان را در حال کفرشان بیرون می‌آورد، آن‌گاه با جاودانگی در پایین‌ترین طبقۀ جهنم عذاب می‌شوند.

56- ﴿وَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَمَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَٰكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ﴾

و -ای مؤمنان- منافقان به دروغ به شما سوگند یاد می‌کنند که: آنها در زمرۀ شما هستند، درحالی‌که در باطن‌شان از شما نیستند، هر چند تظاهر کنند که از شما هستند، اما آنها مردمی هستند که می‌ترسند همانند مشرکان گرفتار قتل و اسارت شوند، به این سبب از روی تقیه، اظهار اسلام می‌کنند.

57- ﴿لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ﴾

اگر این منافقان پناهگاهی از دژها بیابند خود را در آن محافظت می‌کنند، یا غارهایی در کوه‌ها بیابند در آنها پنهان می‌شوند، یا سوراخی بیابند که در آن داخل شوند به‌طور قطع به آن پناه می‌برند، و به شتاب در آن وارد می‌شوند.

58- ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ﴾

و -ای رسول- از منافقان کسانی هستند که وقتی در تقسیم صدقات، آنچه از آن می‌خواهند به آنها‌ ن=رسد به تو عیب می‌گیرند، پس اگر از صدقات آنچه را که می‌خواهند به آنها‌ بدهی از تو راضی می‌شوند، اما اگر آنچه را می‌خواهند به آنها‌ ندهی خشم‌شان را آشکار می‌کنند.

59- ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ﴾

و اگر این منافقانی که در تقسیم صدقات به تو ایراد می‌گیرند به آنچه الله برای‌شان فرض گردانده بود، و آنچه رسولش از صدقات به آنها‌ داده بود راضی می‌شدند، و می‌گفتند: الله برای ما کافی است، الله به زودی آنچه را بخواهد از فضل خویش به ما عطا می‌کند، و رسولش به‌زودی از آنچه که الله برایش عطا کرده است به ما می‌دهد، همانا ما فقط به الله مشتاقیم که از فضل خویش به ما عطا کند، اگر آنها‌ این کار را کرده بودند به‌طور قطع برای‌شان بهتر بود از اینکه به تو ایراد بگیرند.

60- ﴿۞ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۖ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

همانا زکات واجب باید پرداخت شود برای فقرا، یعنی نیازمندانی که مالی از راه پیشه یا شغل دارند، اما برای‌شان کافی نیست و کِفاف امورشان را نمی‌کند، و برای مساکین، کسانی‌که تقریباً مالک چیزی نیستند و به‌سبب اوضاع و احوال یا سخن‌شان بر مردم پنهان نیستند، و برای مأموارنی که امام، آنها را برای جمع‌آوری زکات می‌فرستد، و برای کافران که دل‌شان به دست آید تا اسلام بیاورند، یا برای کسانی‌که ایمان ضعیف دارند تا ایمان‌شان تقویت شود، یا برای کسانی‌که شرشان با آن دفع شود، و هزینه برای بردگان تا با آن آزاد شوند، و برای کسانی‌که بدون اسراف و گناه بدهکار شدند اگر نمی‌توانند بدهی‌شان را پرداخت کنند، و هزینه برای تجهیز مجاهدان در راه الله، و برای مسافری که توشه‌اش تمام شده است. انحصار مصرف زکات‌ها بر این اصناف، فریضه‌ای از جانب الله است، و الله از مصالح بندگانش آگاه است و در تدبیر و تشریعش بسیار داناست.

61- ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ۚ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ ۚ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾

و از منافقان کسانی هستند که با گفتارشان به رسول‌الله صلی الله علیه وسلم آزار می‌رسانند، پس آن‌گاه که بردباری ایشان را ببینند می‌گویند: همانا او سخن هر کسی را می‌شنود و باور می‌کند، و میان حق و باطل تشخیص نمی‌دهد.
- ای رسول- به آنها بگو: همانا رسول چیزی جز خیر نمی‌شنود، و سخن الله را باور می‌کند، و آنچه را که مؤمنان راستین به او خبر دهند باور می‌کند و با آنها مهربان است، زیرا بعثت او رحمتی است برای هرکس که به او ایمان بیاورد، و کسانی‌که به هر نوع آزاری به او صلی الله علیه وسلم می‌رسانند عذابی رنج‌آور دارند.

62- ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللَّهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ﴾

- ای مؤمنان- برای اینکه منافقان شما را از خودشان راضی کنند به الله برای‌تان سوگند می‌خورند که آنها چیزی نگفته‌اند که پیامبر صلی الله علیه وسلم را اذیت کند، درحالی‌که اگر واقعاً مؤمن هستند، الله و رسولش سزاوارتر هستند که با ایمان و عمل صالح راضی شوند.

63- ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ۚ ذَٰلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ﴾

آیا این منافقان ندانسته‌اند که آنها با این کارشان با الله و رسولش دشمنی می‌کنند، و هرکس با آن دو دشمنی کند در روز قیامت وارد آتش جهنم می‌شود و برای همیشه در آن می‌ماند؟! این امر خواری و ذلت بزرگی است.

64- ﴿يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ ۚ قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ﴾

منافقان می‌ترسند از اینکه الله سوره‌ای بر رسولش فرو فرستد که مؤمنان را از کفری که آنها پنهان می‌کنند آگاه سازد، - ای رسول- بگو: - ای منافقان- بر تمسخر و ریشخند خودتان به دین ادامه دهید، زیرا الله آنچه را پنهان می‌دارید با نزول سوره‌ای یا خبردادن به رسولش از آن، برملا خواهد ساخت.

65- ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ ۚ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ﴾

و -ای رسول- اگر پس از آن‌که الله تو را از آن آگاه ساخت از منافقان در مورد طعن و دشنامی که به مؤمنان گفتند بپرسی به‌طور قطع خواهند گفت: ما به مزاح سخن می‌گفتیم و جدی نبودیم، - ای رسول- بگو: آیا الله و آیات او و رسولش را مسخره می‌کردید؟!

66- ﴿لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ ۚ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ﴾

این عذرهای دروغین را نیاورید، زیرا کفر را که پنهان می‌کردید با تسمخرکردن آشکار کرده‌اید، اگر از گروهی از شما به خاطر ترک نفاق و توبه از جانب او و اخلاصش برای الله بگذریم، گروهی از شما را به‌سبب اصرارشان بر نفاق و توبه‌نکردن‌شان از نفاق عذاب می‌کنیم.

67- ﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ ۚ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ ۗ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾

منافقان، چه مردان و چه زنان، در احوال نفاق یکسان هستند، و آنها برخلاف مؤمنان هستند، زیرا امر به منکر، و نهی از معروف می‌کنند، و در اموال‌شان بخل می‌ورزند پس آن را در راه الله انفاق نمی‌کنند، و الله را در اطاعت از او رها می‌کنند، پس الله نیز آنها را از توفیق خویش رها کرد، به‌راستی‌که منافقان از طاعت الله و راه حق به‌سوی معصیت و گمراهی خارج هستند.

68- ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ هِيَ حَسْبُهُمْ ۚ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ﴾

الله به منافقان و کافرانی که توبه نکرده‌اند وعده داده است که آنها را وارد جهنمی می‌کند که برای همیشه در آن می‌مانند، این امر برای عذاب‌شان کافی است، و الله آنها را از رحمت خویش رانده است، و عذابی همیشگی دارند.

69- ﴿كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا ۚ أُولَٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾

- ای گروه منافقان- شما در کفر و مسخره‌کردن همانند امت‌های تکذیب‌کنندۀ پیش از خودتان هستید، آنها از شما نیرومندتر و دارای اموال و فرزندان بیشتری بودند، پس از سهم خویش از خوشی‌ها و شهوات دنیا که برای‌شان نوشته شده بود بهره‌مند شدند، پس -ای منافقان- شما نیز از نصیب‌تان که برای‌تان مقدر شده بود بهره‌مند شدید، چنان‌که امت‌های تکذیب‌کنندۀ گذشته از نصیب‌شان بهره بردند، و در تکذیب حق و طعنه‌زدن به رسول صلی الله علیه وسلم فرو رفتید همان‌گونه که آنها در تکذیب حق و طعنه‌زدن به رسولان‌شان فرو رفتند، اینها که صفات ناپسند مذکور را دارند، همان کسانی هستند که اعمال‌شان به‌سبب کفر، نزد الله تباه شد، و آنها زیان‌کاران هستند که با قراردادن خویش در معرض نابودی، بر خویشتن ستم کردند.

70- ﴿أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وَأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ ۚ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ ۖ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾

آیا خبر آنچه که امت‌های تکذیب‌کننده انجام دادند، و کیفری که در مورد آنها اجرا شد به این منافقان نرسیده است: قوم نوح، قوم هود، قوم صالح، قوم ابراهیم، و اصحاب مدین، و قریه‌های قوم لوط؛ که رسولان‌شان دلایل آشکار و حجت‌های واضح برای‌شان آوردند، پس الله ذاتی نیست که بر آنها ستم کند؛ زیرا رسولان‌شان به آنها انذار دادند، اما آنها خودشان بودند که به‌سبب کفر به الله و تکذیب رسولانش که انجام می‌دادند بر خویشتن ستم می‌کردند.

71- ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾

مردان و زنان مؤمن یاران و مددکاران یکدیگر هستند؛ و ایمان، آنها را متحد کرده است، امر به معروف می‌کنند؛ -معروف هر طاعتی است که نزد الله تعالی محبوب است، مانند توحید و نماز-، و از منکر نهی می‌کنند؛ -منکر هر گناهی است که الله تعالی آن را نمی‌پسندد مانند کفر و ربا-، و نماز را به صورت کامل به بهترین وجه ادا می‌کنند، و از الله، و از رسولش فرمان‌برداری می‌کنند، اینها که این صفات نیکو را دارند الله به‌زودی آنها را در رحمت خویش وارد می‌سازد، همانا الله ذات شکست‌ناپذیری است که هیچ‌کس بر او چیره نمی‌شود، و او تعالی در آفرینش و تدبیر و شرعش بسیار داناست.

72- ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ۚ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾

الله به مردان و زنان مؤمن به خویش وعده داده است که روز قیامت آنها را وارد بهشت‌هایی می‌کند که رودها از زیر کاخ‌های‌شان جاری است و برای همیشه در آنجا می‌مانند، در آنجا نمی‌میرند و نعمت‌های‌شان تمام نمی‌شود، و به آنها وعده داده است که آنها را برای اقامت وارد مسکن‌هایی نیکو در بهشت‌ها می‌کند، و رضایتی که الله بر آنها نازل می‌کند از تمام این موارد بزرگ‌تر است، این پاداش بزرگترین رستگاری است که هیچ رستگاری دیگری با آن برابری نمی‌کند.

73- ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ ۚ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾

ای رسول، در برابر کافران با شمشیر، و در برابر منافقان با زبان و استدلال جهاد کن، و بر هر دو گروه سخت بگیر؛ زیرا آنها سزاوار سخت‌گیری هستند، و جایگاهشان در روز قیامت جهنم است، و سرانجام بسیار بدی دارند.

74- ﴿يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا ۚ وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ ۚ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ ۖ وَإِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَابًا أَلِيمًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَمَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾

منافقان سوگند دروغ به الله یاد می‌کنند که: سخنی که از جانب آنها، به تو رسیده است مبنی بر ناسزاگویی به تو و عیبجویی در دینت نگفته‌اند؛ در حقیقت سخنی که از آنها به تو رسیده است و آنها را کافر می‌کند گفته‌اند، و پس از اظهار ایمان، آشکارا کفر نموده‌اند، و به‌طور قطع به ترور پیامبر صلی الله علیه وسلم که در آن موفق نشدند تصمیم گرفته‌اند، و تا توانستند بر هرچیزی اعتراض کرده‌اند، درحالی‌که الله با بی‌نیازساختن آنها از غنیمت‌هایی که بر پیامبرش ارزانی بخشید بر آنها لطف کرد، پس اگر از نفاق‌شان به‌سوی الله توبه کنند توبۀ آنها از ماندن بر نفاق برای‌شان بهتر است، و اگر از توبه به‌سوی الله روی بگردانند، او تعالی آنها را به عذابی‌ دردآور در دنیا با قتل و اسارت، و عذابی رنج‌آور در آخرت با آتش عذاب می‌کند، و یاوری ندارند که آنها را یاری نموده و از عذاب نجات بخشد، و نه هیچ پشتیبانی دارند که عذاب را از آنها دورکند.

75- ﴿۞ وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾

و از میان منافقان کسانی هستند که با الله پیمان بسته و می‌گویند: اگر الله از فضل خویش به ما ببخشد به‌طور قطع به نیازمندان صدقه می‌دهیم، و از صالحان خواهیم بود.

76- ﴿فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾

اما وقتی الله سبحانه از فضل خویش به آنها بخشید به کاری که در مورد آن با الله عهد بسته بودند وفا نکردند، بلکه اموال‌شان را بازداشتند و چیزی صدقه ندادند، و با رویگردانی از ایمان پشت کردند.

77- ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَىٰ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾

پس او تعالی به کیفر خلاف‌کردن آنها با وعدۀ الله، و دروغشان، سرانجامِ آنها را تا روز قیامت، نفاقی ثابت در دل‌های‌شان قرار داد.

78- ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ﴾

آیا منافقان ندانسته‌اند که الله از کید و مکری که در مجالس‌شان پنهان می‌کنند آگاه است، و او سبحانه دانای امور نهان است؟ پس ذره‌ای از اعمال‌شان بر او تعالی پوشیده نمی‌ماند، و به‌زودی آنها را در قبال اعمال‌شان جزا خواهد داد.

79- ﴿الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لَا يَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ ۙ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾

کسانی‌که به مؤمنانی که داوطلبانه صدقات اندک می‌بخشند ایراد می‌گیرند، همان مؤمنانی که جز چیزی اندک که حاصل تلاششان است نمی‌یابند، و این‌گونه آنها را مسخره می‌کنند که: چه چیزی از صدقۀ آنها حاصل می‌شود؟! الله به سزای اینکه مؤمنان را به استهزا می‌گیرند آنها را به استهزا می‌گیرد، و عذابی رنج‌آور برای‌شان است.

80- ﴿اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾

- ای رسول- برای‌شان آمرزش طلب کنی یا طلب آمرزش نکنی، اگر هفتاد بار هم برای‌شان آمرزش بخواهی، با وجود فراوانی طلب آمرزش، الله هرگز آنها را نخواهد بخشید؛ زیرا آنها به الله و رسولش کافر هستند، و الله کسانی را که به عمد و قصد از شریعت خارج شدند به حق توفیق نمی‌دهد.

81- ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ ۗ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا ۚ لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾

منافقان متخلف از غزوۀ تبوک، از برنخاستن خویش برای جهاد در راه الله که با رسول‌الله صلی الله علیه وسلم مخالفت کردند خوشحال شدند، و از اینکه همانند مؤمنان با اموال و جان‌های‌شان در راه الله جهاد کنند ناخشنود بودند، و چون غزوۀ تبوک در زمان گرما بود برای بازداشتن برادران منافق خویش گفتند: در گرما سفر نکنید، - ای رسول- به آنها بگو: اگر دانا بودند می‌فهمیدند که آتش جهنم که منتظر منافقان است از این گرما که از آن فرار کردند سوزان‌تر است.

82- ﴿فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾

پس این منافقان متخلف از جهاد، به‌سبب کفر و معاصی و گناهانی که در دنیا کسب می‌کردند باید در زندگی فانی دنیای‌شان کم بخندند، و در زندگی باقی آخرت‌شان زیاد بگریند.

83- ﴿فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَىٰ طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا ۖ إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ﴾

پس -ای پیامبر- اگر الله تو را به گروهی از این منافقان که بر نفاق‌شان ثابت ماندند بازگرداند، آن‌گاه از تو اجازه خروج به همراه تو در غزوه‌ای دیگر را خواستند، به آنها بگو: - ای منافقان- به‌خاطر مجازات‌تان و پرهیز از مفاسدِ ناشی از همراهیِ شما، هرگز به همراه من، برای جهاد در راه الله خارج نخواهید شد، زیرا به نشستن و تخلف از غزوۀ تبوک راضی شده‌اید، پس بنشینید و همراه بازماندگان، از جمله بیماران و زنان و کودکان، بمانید.

84- ﴿وَلَا تُصَلِّ عَلَىٰ أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَىٰ قَبْرِهِ ۖ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ﴾

و -ای رسول- هرگز بر هیچ‌یک از مردگان منافقان نماز نگزار، و برای دعای طلب آمرزش برای او بر سر قبرش نایست، زیرا آنها به الله و رسولش کفر ورزیدند، و در حال نافرمانی از الله مُردند، و هرکس که چنین باشد نه بر او نماز گزارده می‌شود و نه برایش دعا می‌شود.

85- ﴿وَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلَادُهُمْ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ﴾

و -ای رسول- نه اموال این منافقان تو را به شگفت آوَرَد و نه فرزندان‌شان، همانا الله می‌خواهد آنان را به وسیلۀ اموال و فرزندان‌شان در زندگی دنیا عذاب کند، و این عذاب با رنج و مصیبت‌هایی است که در راه اموال و فرزندان متحمل می‌شوند، و می‌خواهد که در حالی ارواح‌شان را از بدن‌های‌شان درآوَرَد که بر کفرشان قرار دارند.

86- ﴿وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ﴾

و هرگاه الله سوره‌ای بر پیامبرش محمد صلی الله علیه وسلم نازل کند که امر به ایمان به الله و جهاد در راه او تعالی را دربرداشته باشد، ثروتمندان و توانگران‌شان برای نرفتن به جهاد از تو اجازه می‌خواهند، و می‌گویند: ما را رها کن تا همراه معذوران همانند ضعیفان و زمین‌گیران بنشینیم.

87- ﴿رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ﴾

وقتی این منافقان راضی شدند همراه معذورها تخلف کنند، (در واقع) به ذلت و خواری خویش راضی شدند و به‌سبب کفر و نفاق‌شان الله بر دل‌های‌شان مُهر زد، پس آنها نمی‌دانند که مصلحت‌شان در چه چیزی است.

88- ﴿لَٰكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ ۚ وَأُولَٰئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾

اما رسول صلی الله علیه وسلم و مؤمنان همراهش مانند اینها از جهاد در راه الله تخلف نورزیدند، بلکه با اموال و جان‌های‌شان در راه الله جهاد کردند، و جزای‌شان نزد الله کسب منافع دنیوی برای‌شان مانند پیروزی و غنیمت‌ها، و کسب منافع اخروی از جمله ورود به بهشت، و دستیابی به مطلوب و نجات از ترس و هلاکت است.

89- ﴿أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾

الله برای آنها بهشت‌هایی را آماده ساخته است که از زیر کاخ‌هایش نهرها جاری است و همیشه در آن می‌مانند، و مرگ به آنها نمی‌رسد، این پاداش، بزرگترین رستگاری است که هیچ رستگاری‌ای با آن برابری نمی‌کند.

90- ﴿وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾

و گروهی از بادیه‌نشینان مدینه و پیرامون آن برای عذرخواهی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمدند؛ تا به آنها اجازۀ ترک خروج و جهاد در راه الله دهد، و گروهی دیگر که به‌سبب عدم تصدیق پیامبر صلی الله علیه وسلم و عدم ایمان به وعده‌های الله، هرگز برای تخلف از خروج عذرخواهی ننمودند؛ به‌زودی به اینها به‌سبب این کفرشان عذابی رنج‌آور و دردآور خواهد رسید.

91- ﴿لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَىٰ وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ ۚ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

زنان و کودکان و بیماران و ناتوانان و کوران و فقیرانی که مالی برای هزینه کردن نمی‌یابند که با آن خودشان را تجهیز کنند، بر تمامی این گروه‌ها گناهی در تخلف از خروج نیست؛ زیرا عذرهای‌شان مُوَجَّه است، اگر برای الله و رسولش اخلاص ورزند، و به شریعت او تعالی عمل کنند، راهی برای مجازاتِ نیکوکارانِ این معذورین نیست، و الله گناهان نیکوکاران را می‌آمرزد، و نسبت به آنها مهربان است.

92- ﴿وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ﴾

و - ای رسول- نیز گناهی نیست بر آن بازماندگانی که وقتی برای طلب سواری‌ها نزد تو آمدند که آنها را بر آن سوار کنی، به آنها گفتی: سواری‌ای نمی‌یابم که شما را بر آن سوار کنم؛ به تو پشت کردند درحالی‌که از افسوس بر اینکه نزد خودشان یا نزد تو چیزی برای هزینه نیافته‌اند از چشمان‌شان سیل اشک روان بود.

93- ﴿۞ إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاءُ ۚ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾

پس از معافیّت معذوران، کسانی را که سزاوار مجازات و مؤاخذه هستند بیان نمود و فرمود: - ای رسول- همانا راه کیفر و مؤاخذه بر کسانی باز است که از تو در حالی برای ترک جهاد اجازه می‌خواهند که به علت دارابودن آنچه با آن تجهیز شوند قادر به جهادکردن هستند، و خواری و ذلت را برای خودشان راضی شدند به این‌ ترتیب که همراه بازماندگان در خانه‌ها بمانند، و الله بر دل‌های‌شان مُهر زد. پس هیچ اندرزی بر دل‌های‌شان اثر نمی‌گذارد، و آنها به‌سبب این مُهر، نمی‌دانند که مصلحت‌شان در چه چیزی است تا آن را انتخاب کنند، و تباهی‌شان در چه چیزی است تا از آن بپرهیزند.

94- ﴿يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ ۚ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ ۚ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾

هنگام بازگشت مسلمانان از جهاد، منافقان متخلف از جهاد عذرهایی واهی برای‌شان عَرضه می‌کنند، و الله به پیامبرش و مؤمنان سفارش می‌کند که این‌گونه به آنها پاسخ دهند: عذرهای دروغین نیاورید، هرگز در آنچه به ما خبر می‌دهید شما را تصدیق نخواهیم کرد، زیرا الله ما را از آنچه در نفس‌های‌تان وجود دارد، آگاه ساخته است، و الله و رسولش به زودی خواهند دید که: آیا توبه می‌کنید، تا الله توبۀ شما را بپذیرد، یا بر نفاق‌تان ادامه می‌دهید؟ سپس به‌سوی الله که از هر چیزی آگاه است بازگردانده می‌شوید، آن‌گاه شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌سازد، و شما را در قبال آن مجازات می‌کند، پس به توبه و عمل صالح اقدام کنید.

95- ﴿سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ ۖ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ ۖ إِنَّهُمْ رِجْسٌ ۖ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾

- ای مؤمنان- این متخلفان آن‌گاه که نزدشان بازگردید برای تقویت عذرهای باطل‌شان به الله سوگند خواهند خورد، تا از سرزنش و توبیخ آنها خودداری کنید، پس مانند شخص خشمگین آنها را رها کنید و از آنها دوری گزینید، زیرا آنها نجس‌هایی هستند که باطن پلیدی دارند، و به سزای نفاق و گناهانی که کسب می‌کنند جایگاه‌شان که به آن پناه می‌برند جهنم است.

96- ﴿يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ ۖ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضَىٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾

- ای مؤمنان- این متخلفان از جهاد برای‌تان سوگند یاد می‌کنند تا از آنها راضی شوید، و عذرهای‌شان را بپذیرید، اما از آنها راضی نشوید، زیرا اگر از آنها راضی شوید با پروردگارتان مخالفت کرده‌اید، چون او تعالی از گروهی که با کفر و نفاق از طاعت او تعالی خارج شده‌اند راضی نمی‌شود؛ پس -ای مسلمانان- برحذر باشید از اینکه از کسی که الله از او راضی نمی‌شود راضی شوید.

97- ﴿الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

بادیه‌نشینان اگر کفر یا نفاق ورزند، کفر و نفاق‌شان سخت‌تر از کفر و نفاق شهرنشینان است، و آنها سزاوارترند که به دین جهل داشته باشند، و مستحق‌تر هستند از اینکه فرایض و سنن و ضوابط احکام را که الله بر رسولش نازل فرموده است ندانند؛ زیرا سخت و خشن هستند و معاشرت کمی دارند، و الله از احوال‌شان آگاه است، به گونه‌ای که ذره‌ای از احوال‌شان بر او تعالی پوشیده نمی‌ماند، و او تعالی در تدبیر و شرعش بسیار داناست.

98- ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ ۚ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾

و از منافقان بادیه‌نشین کسانی هستند که اعتقاد دارند مالی را که در راه الله انفاق می‌کنند زیان و غرامت است؛ زیرا می‌پندارند که اگر انفاق کنند پاداش داده نمی‌شوند، و اگر از انفاق خودداری کنند الله آنها را کیفر نمی‌کند، اما با این وجود گاهی از روی ریا و تقیه انفاق می‌کنند، و -ای مؤمنان- منتظر هستند که پیشامد ناگواری بر شما نازل شود تا از شما رهایی یابند.
اما الله پیشامدهای ناگوار و چرخش روزگار به آنچه که سرانجام نیکویی ندارد را که آنها آرزو می‌کنند بر مؤمنان واقع شود، بر خود آنها واقع ساخته است نه بر مؤمنان؛ و الله سخنان آنها را می‌شنود، و از آنچه که پنهان می‌کنند آگاه است.

99- ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ ۚ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ ۚ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

و از بادیه‌نشینان کسی است که به الله و روز قیامت ایمان دارد، و مالی را که در راه الله انفاق می‌کند به عنوان عبادتی انجام می‌دهد که به‌وسیلۀ آنها به الله نزدیکی صورت می‌گیرد، و آن را وسیله‌ای برای دست‌یابی به دعا و طلب آمرزش رسول صلی الله علیه وسلم برای خودش قرار می‌دهد، همانا انفاق او در راه الله و دعای رسول صلی الله علیه وسلم برایش، عباداتی برای او نزد الله است، که به‌زودی ثوابش را نزد او تعالی خواهد یافت به این ترتیب که الله او را در رحمت گستردۀ خویش که شامل مغفرت و بهشت او تعالی است وارد می‌سازد. همانا الله نسبت به بندگان توبه‌کارش بسیار آمرزنده و مهربان است.

100- ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۚ ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾

کسانی‌که نخستین بار به ایمان پیشی گرفتند، چه مهاجران که از خانه و سرزمین‌شان به‌سوی الله مهاجرت کردند، و چه انصار که پیامبرش را یاری رساندند، و کسانی‌که در اعتقاد و اقوال و افعال از مهاجران و انصارِ پیشگام به ایمان، به نیکی پیروی کردند- الله از آنها راضی شد پس طاعت‌شان را قبول کرد، و آنها از او تعالی راضی شدند چون پاداش بزرگش را به آنها اعطا کرده است، و بهشت‌هایی را که در زیر کاخ‌هایش نهرها جاری است، و جاودانه در آن می‌مانند، برای‌شان آماده کرده است، این پاداش همان رستگاری بزرگ است.

101- ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ ۖ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ۖ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ ۖ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ ۚ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَىٰ عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾

و برخی از بادیه‌نشینانِ نزدیکِ مدینه منافق هستند و از ساکنان مدینه منافقانی هستند که بر نفاق خویش ادامه داده و بر آن پایدار مانده‌اند، - ای رسول- تو آنها را نمی‌شناسی الله همان ذاتی است که آنها را می‌شناسد، و به‌زودی دو بار آنها را مجازات خواهد کرد: یک‌بار در دنیا با برملا ساختن نفاق و قتل و اسارت‌شان، و بار دیگر در آخرت با عذاب قبر، سپس در روز قیامت به عذابی بزرگ در پایین‌ترین طبقۀ جهنم بازگردانده می‌شوند.

102- ﴿وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

و از ساکنان مدینه گروهی هستند که بدون عذر از جهاد تخلف ورزیدند، پس علیه خویش اقرار کردند که عذری نداشته‌اند، و عذرهایی دروغین نیاوردند، و اعمال صالح گذشتۀ خودشان از انجام طاعت الله، و تمسک به احکام او تعالی، و جهاد در راه الله را با عمل بد درآمیخته‌اند، آنها به الله امید دارند که توبۀ‌شان را بپذیرد و از آنها درگذرد، همانا الله نسبت به بندگان توبه‌‌کارش بسیار آمرزنده و مهربان است.

103- ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾

- ای رسول- از اموال آنها زکاتی بگیر تا آنها را با آن از پلیدی‌های معاصی و گناهان پاکیزه سازی، و نیکی‌های‌شان را رشد دهی، و پس از گرفتن زکات از آنها برای‌شان دعا کن، زیرا دعای تو رحمت و آرامشی برای‌شان است، و الله دعای تو را می‌شنود، و از اعمال و نیت‌های آنها آگاه است.

104- ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾

تا این متخلفان از جهاد و توبه‌کنندگان بدانند که الله توبۀ آن بندگانش را که به‌سوی او توبه کنند می‌پذیرد، و اینکه صدقات را می‌پذیرد هر چند از آنها بی‌نیاز است، و پاداش صدقه را به صدقه‌‌دهنده می‌دهد، و اینکه او سبحانه توبۀ بندگان توبه‌‌کارش را می‌پذیرد، و نسبت به آنها بسیار مهربان است.

105- ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾

و -ای رسول- به این متخلفان از جهاد و توبه‌کنندگان از گناهان‌شان بگو: زیان آنچه را که از دست دادید جبران کنید، و اعمال‌تان را برای الله خالص گردانید، و اعمالی را که سبب رضایت او تعالی است انجام دهید، زیرا الله و رسولش و مؤمنان، اعمال شما را خواهند دید، و در روز قیامت به‌سوی پروردگارتان که از هر چیزی آگاه است، و آنچه را پنهان یا آشکار می‌کنید می‌داند، و شما را از آنچه که در دنیا انجام می‌دادید باخبر خواهد کرد، و جزای آن را به شما خواهد داد، بازگردانده می‌شوید.

106- ﴿وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

و از متخلفان از غزوۀ تبوک، گروهی دیگر هستند که عذری نداشته‌اند، که قضا و حکم الله در مورد آنها به تأخیر افتاده است، و هر حکمی که بخواهد در مورد آنها صادر می‌کند: یا آنها را عذاب می‌کند در صورتی که به‌سوی او تعالی توبه نکنند، و یا توبه‌شان را می‌پذیرد اگر توبه کنند، و الله می‌داند چه کسی سزاوار کیفرش و چه کسی سزاوار بخشش اوست، و در شرع و تدبیرش بسیار داناست. افراد مورد نظر، مُرارَة بن رَبیع، کَعب بن مالک و هِلال بن اُمَیّه هستند.

107- ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ ۚ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَىٰ ۖ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾

و از منافقان کسانی دیگر هستند که مسجدی را برای غیر طاعت الله، بلکه برای ضرر رساندن به مسلمانان، و یاری ‌رساندن کفر با تقویت اهل نفاق، و پراکندگی میان مؤمنان، و آماده ‌کردن و چشم به راه بودن کسی‌که قبل از ساختن مسجد با الله و رسولش به جنگ برخاسته بود بنا کردند، و این منافقان به شما سوگند یاد می‌کنند که: قصدی جز سود رساندن به مسلمانان نداشتیم، و الله گواهی می‌دهد که آنها در این ادعای‌شان دروغگو هستند.

108- ﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا ۚ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ ۚ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا ۚ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾

- ای پیامبر- مسجدی که چنین صفتی دارد، دعوت منافقان را برای اینکه در آن نماز بگزاری اجابت نکن، زیرا مسجد قبا که از ابتدا بر تقوا بنا شده است از این مسجد که بر کفر بنا شده سزاوارتر است که در آن نماز بگزاری، در مسجد قبا مردانی هستند که دوست دارند از اَحداث (بی‌وضویی و بی‌غسلی) و اَخباث (ناپاکی‌ها) با آب، و از گناهان با توبه و استغفار پاک شوند، و الله پاکیزه‌ شدگان از احداث و اخباث و گناهان را دوست دارد.

109- ﴿أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىٰ تَقْوَىٰ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىٰ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾

آیا کسی‌که بنیانش را بر تقوای الهی با اجرای اوامر، و اجتناب از نواهی او، و رضایت الله با گسترش در اعمال نیکو بنا نهاده است یکسان است با کسی‌که مسجدی برای ضرر رساندن به مسلمانان و تقویت کفر، و پراکندگی میان مؤمنان بنا نهاده است؟! این دو هرگز یکسان نیستند، زیرا بنیان اولی قوی و منسجم است که از سقوط آن نمی‌ترسد، و مثال دومی مانند مثال کسی است که بنیانش را بر لبۀ پرتگاهی بنا نهاده که منهدم شده و سقوط می‌کند، آن‌گاه بنیانش او را در قعر جهنم فرو می‌برد، و الله قوم ستمکار را به‌سبب کفر و نفاق و غیر آن، توفیق نمی‌دهد.

110- ﴿لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

مسجدشان که آن را برای ضرر رساندن بنا کردند همیشه در دل‌های‌شان مایۀ شک و نفاق است تا اینکه دل‌های‌شان با مرگ یا قتل با شمشیر پاره پاره شود، و الله از اعمال بندگانش آگاه است، و در آنچه که حکم می‌کند، چه جزا به خیر یا شر، بسیار داناست.

111- ﴿۞ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ۚ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ ۖ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ ۚ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ ۚ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ ۚ وَذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾

همانا الله از مؤمنان جان‌های‌شان را - از روی لطف خویش؛ با وجود اینکه آنها ملکِ خودِ او تعالی هستند - به بهایی گران یعنی بهشت خریده است، چون با کفار می‌جنگند تا سخن الله برتر باشد، سپس کفار را می‌کشند، و کفار آنها را می‌کشند، الله این پاداش را به وعدۀ حقی در تورات، کتاب موسی علیه السلام ؛ و انجیل، کتاب عیسی علیه السلام ؛ و کتاب محمد صلی الله علیه وسلم وعده داده است، و هیچ‌کس از الله سبحانه وفادارتر به عهد خویش نیست؛ پس -ای مؤمنان- به معامله‌ای که با الله کرده‌اید شاد و خوشحال باشید، زیرا سود زیادی در آن برده‌اید، و این معامله همان رستگاری بزرگ است.

112- ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾

اینها که این پاداش را به دست آورده‌اند همان کسانی‌ هستند که از آنچه الله نمی‌پسندد و از آن به خشم می‌آید به آنچه او تعالی دوست دارد و از آن راضی می‌شود برمی‌گردند، همان کسانی‌که از خشیت الله و از روی تواضع فروتنی کردند پس در طاعت او تعالی کوشیدند.
ستایش‌گران پروردگارشان در همه حال، روزه‌داران، نمازگزاران، امرکنندگان به آنچه الله یا رسولش به آن فرمان داده‌اند، نهی‌کنندگان از آنچه الله و رسولش از آن نهی کرده‌اند، پاسداران اوامر الله با انجام آنها، و پاسداران نواهی او تعالی با ترک آنها، - ای رسول- مؤمنان متصف به این صفات را به آنچه آنها را در دنیا و آخرت راضی می‌سازد، خبر بده.

113- ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَىٰ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾

نه برای پیامبر صلی الله علیه وسلم سزاوار است و نه برای مؤمنان که از الله برای مشرکان آمرزش بخواهند، هر چند نزدیکان‌شان باشند، پس از آن‌که برای‌شان مشخص شد آنها به‌سبب مرگ‌شان در حال شرک جهنمی هستند.

114- ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ ۚ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾

و طلب آمرزش از سوی ابراهیم برای پدرش نبود جز به‌سبب وعده‌ای که به او داده بود تا آمرزش را برایش بخواهد؛ به این امید که اسلام بیاورد، اما وقتی به دلیل فایده ‌نداشتن نصیحت برای پدرش، یا به دلیل آگاهی ابراهیم از طریق وحی به اینکه پدرش در حال کفر می‌میرد و مشخص شد که پدرش دشمن الله است، از او بیزاری جست، و آمرزش‌ خواستن ابراهیم علیه السلام برای پدرش اجتهادی از جانب او بود، نه مخالفتی با حکمی که الله به‌سوی او وحی کرده بود، به‌راستی که ابراهیم بسیار نیایش ‌کننده به‌سوی الله، و بسیار بخشنده و گذشت ‌کننده از قوم ستمکارش بود.

115- ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّىٰ يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾

و الله نمی‌خواهد برای قومی به گمراهی حکم کند پس از اینکه آنها را به هدایت توفیق داد مگر اینکه محرماتی را که باید از آن اجتناب کنند برای‌شان بیان کرده باشد. پس اگر پس از بیان تحریم آنچه که برای‌شان حرام کرده است آنها را مرتکب شدند به گمراهی آنها حکم کرده است. همانا الله از هر چیزی آگاه است، و ذره‌ای بر او پوشیده نمی‌ماند، و شما را از آنچه که نمی‌دانستید آگاه کرده است.

116- ﴿إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ يُحْيِي وَيُمِيتُ ۚ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾

همانا فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آنِ الله است، و در آن دو هیچ شریکی ندارد، در آن دو هیچ امر پنهانی بر او پوشیده نمی‌ماند، هرکس را که زنده ‌کردنش را بخواهد زنده می‌گرداند، و هرکس را که مردنش را بخواهد می‌میراند، و -ای مردم- غیر از الله هیچ دوست و کارسازی ندارید که کارهای‌تان را به عهده بگیرد، و هیچ یاوری جز او تعالی ندارید که آسیب را از شما دفع کند، و شما را بر دشمن‌تان پیروز گردانَد.

117- ﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ ۚ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾

همانا الله پیامبرش محمد صلی الله علیه وسلم را بخشیده است آن‌گاه که به منافقان در تخلف از غزوۀ تبوک اجازه داد. و مهاجران و انصار را نیز بخشیده است؛ زیرا از او تخلف نورزیدند، بلکه با وجود گرمای زیاد، و کمیِ مال، و با وجود نیروی زیاد دشمنان، او را در غزوۀ تبوک پیروی کردند.
پس از آن‌که نزدیک بود به‌سبب سختی بزرگی که در آن بودند دل‌های گروهی از آنها منحرف شود و به ترک پیکار تصمیم گرفتند، سپس الله آنها را به پایداری و خروج برای پیکار توفیق داد، و آنها را بخشید، همانا او سبحانه نسبت به آنها بسیار بخشنده و مهربان است، و از جلمه رحمت او تعالی این است که به آنها توفیق توبه داد و توبه‌شان را پذیرفت.

118- ﴿وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّىٰ إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾

و به‌راستی که الله آن سه نفر یعنی کَعب بن مالک، مُرارَة بن رَبیع و هِلال بن اُمَیّه را بخشیده است؛ همان سه نفری که پس از تخلف آنها از خروج همراه رسول الله صلی الله علیه وسلم به‌سوی تبوک، از پذیرش توبه جا مانده بودند و قبول توبه‌شان به تأخیر افتاد، آن‌گاه پیامبر صلی الله علیه وسلم به مردم دستور داد تا با آنها قطع رابطه کنند، و به‌سبب این امر غم و اندوهی به آنها رسید تا جایی‌که زمین با وجود گستردگی‌اش برای‌شان تنگ شد، و به‌سبب وحشتی که برای‌شان حاصل گشت سینه‌های‌شان تنگ گردید، و دانستند که جز به‌سوی اللهِ یگانه، پناهگاهی برای پناه بردن به آن ندارند، پس الله بر آنها رحم کرد که توفیق توبه به آنها داد. سپس توبه‌شان را پذیرفت. همانا او نسبت به بندگان توبه‌کارش بسیار توبه‌‌پذیر و مهربان است.

119- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾

ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید و از رسولش پیروی نموده و به شریعتش عمل کرده‌اید، با اجرای اوامر و اجتناب از نواهی الله از او تعالی بترسید، و با راستان در ایمان و اقوال و اعمال‌شان باشید، زیرا هیچ وسیلۀ نجات و رهایی‌ای جز راستی برای‌تان نیست.

120- ﴿مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾

ساکنان مدینه و بادیه‌ نشینان پیرامون آن را نسزد که از رسول‌الله صلی الله علیه وسلم هنگامی‌که خودش برای جهاد خارج شود تخلف ورزند، و آنها را نسزد که نسبت به جان خویش بخل ورزند، و جان خودشان را در برابر جان رسول الله صلی الله علیه وسلم محافظت کنند، بلکه بر آنها واجب است که جان‌شان را به جای جان او ببخشند؛ زیرا هیچ عطش، و سختی و رنجی در راه الله بر آنها نمی‌رسد، و در هیچ مکانی‌که وجودشان در آنجا خشم کفار را به جوش می‌آورد فرود نمی‌آیند، و از جانب دشمن هیچ قتل یا اسارت یا غنیمت یا شکستی به آنها نمی‌رسد- مگر اینکه الله به‌سبب آن، برای‌شان پاداش عملی صالح و پذیرفته شده می‌نویسد، همانا الله مزد نیکوکاران را تباه نمی‌سازد، بلکه آن را به صورت کامل به آنها می‌دهد، و بر مزدشان می‌افزاید.

121- ﴿وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

و هیچ مالی، چه کم چه زیاد، نمی‌بخشند، و از هیچ دره‌ای نمی‌گذرند مگر اینکه هر بخشش و سفری که انجام می‌دهند برای‌شان نوشته می‌شود تا الله پاداش آن را برای‌شان بدهد، پس در آخرت پاداش نیکوترین عملی را که انجام می‌دادند برای‌شان عطا می‌کند (یعنی پاداششان برحسب نیکوترین اعمال‌شان سنجیده می‌شود).

122- ﴿۞ وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ۚ فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾

و برای مؤمنان شایسته نیست که همگی برای قتال خارج شوند تا اگر دشمن‌شان بر آنها پیروز شد از ریشه کنده نشوند، پس چرا گروهی از آنها برای جهاد خارج نمی‌شوند، و گروهی باقی نمی‌مانند تا با رسول‌ الله صلی الله علیه وسلم همراهی کنند، و به‌سبب آنچه از قرآن و احکام شرع که از او می‌شنوند در دین آگاهی پیدا کنند، و قوم‌شان را هنگامی‌که به‌سوی‌شان بازگشتند با آنچه که آموخته‌اند انذار کنند، امید است که از عذاب و کیفر الله بترسند، آن‌گاه اوامرش را اجرا، و از نواهی‌اش اجتناب کنند. این امر در مورد سریه‌هایی بود که رسول الله صلی الله علیه وسلم به‌سوی نواحی می‌فرستاد، و گروهی از اصحابش را برای این کار انتخاب می‌کرد.

123- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾

الله تعالی به مؤمنان فرمان داده است تا با کافران مجاور خویش قتال کنند؛ زیرا به‌سبب نزدیکی‌شان موجب خطر برای مؤمنان می‌شوند، و هم‌چنین به مؤمنان فرمان داده است تا برای ترساندن و دفع شر آنها از خودشان قدرت و خشونت نشان دهند، و الله تعالی با یاری و تأیید خویش همراه مؤمنان پرهیزکار است.

124- ﴿وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَٰذِهِ إِيمَانًا ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾

و هرگاه الله سوره‌ای بر رسولش نازل کند از میان منافقان کسی است که از روی تمسخر و ریشخند می‌پرسد: این سورۀ نازل‌ شده، بر ایمانِ کدام‌یک از شما به آنچه محمد صلی الله علیه وسلم آورده است افزود؟ اما کسانی‌که به الله ایمان آورده‌اند و رسولش را تصدیق کرده‌اند نزول سوره، ایمانی بر ایمان سابق‌شان افزوده است، و آنها از آنچه از وحی نازل شده است شادمانند، زیرا منافع دنیوی و اخروی‌شان در آن وجود دارد.

125- ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَىٰ رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ﴾

و اما منافقان به‌سبب تکذیب‌شان بر آنچه نازل می‌شود، نزول قرآن با احکام و قصصی که در آن وجود دارد، بر بیماری و پلیدی‌شان می‌افزاید. پس بیماری دل‌های‌شان با افزایش نزول قرآن افزوده می‌شود؛ زیرا هرگاه چیزی نازل شود به آنچه در آن است تردید می‌کنند و در حال کفر می‌میرند.

126- ﴿أَوَلَا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لَا يَتُوبُونَ وَلَا هُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾

آیا منافقان برای عبرت‌گیری نمی‌بینند که الله سالی یک یا دو بار آنها را با کشف حال‌شان و رسوا ساختن نفاق‌شان می‌آزماید؟! سپس با وجود اینکه می‌دانند الله تعالی این کار را در مورد آنها انجام می‌دهد از کفرشان به‌سوی او توبه نمی‌کنند، و از نفاق‌شان دست نمی‌کشند، و از آنچه که به آنها می‌رسد و اینکه از جانب الله است پند نمی‌گیرند!

127- ﴿وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا ۚ صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ﴾

و هرگاه الله سوره‌ای بر رسولش نازل کند که در آن احوال منافقان بیان شده باشد منافقان به یکدیگر می‌نگرند و می‌گویند: آیا کسی شما را می‌بیند؟ پس اگر کسی آنها را نبیند از مجلس بازمی‌گردند، بدانید الله دل‌های‌شان را از هدایت و خیر بازگرداند، و آنها را یاری نکرد، چون گروهی هستند که نمی‌فهمند.

128- ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾

- ای گروه عرب- رسولی از جنس خودتان نزد شما آمده است، یعنی مانند شما عربی است، و آنچه برای شما مشقت‌آور باشد بر او دشوار است، و برای هدایت و توجه به شما تمایل زیادی دارد، و او به‌خصوص نسبت به مؤمنان بسیار مهربان و دلسوز است.

129- ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ ۖ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾

پس اگر از تو روی گرداندند، و به آنچه آورده‌ای ایمان نیاورند، - ای رسول- به آنها بگو: الله برایم کافی است همان ذاتی که معبود برحقی جز او نیست، فقط بر او اعتماد کرده‌ام، و او سبحانه پروردگار عرش بزرگ است.

عبارات مقترحة:

القادر

الحسيب

الأسماء الواردة في السنة

تفسير التوبة

الترجمة الفارسية للمختصر في تفسير القرآن الكريم - فارسی

الترجمة الفارسية للمختصر في تفسير القرآن الكريم